نام‌آوران توس: قانعی طوسی

امیربهاءالدین احمدبن محمود قانعی طوسی، ملک‌الشعرای سلاطین سلجوقی روم در سده هفتم هجری بود. وی سراینده «سلجوقنامه» در شرح احوال و سلطنت آن سلاطین، به‌ویژه غیاث‌الدین کیخسرو اول (۶۰۳ تا ۶۰۷) و دو پسر و جانشینش عزالدین کیکاووس اول (۶۰۷ تا ۶۱۶) و علاءالدین کیقباد اول (۶۱۶ تا ۶۳۴) سروده شده است.

 

وی همچنین سراینده «کلیله و دمنه منظوم» است. کلیله وی به‌طور کامل باقی مانده و به چاپ هم رسیده است، اما سلجوقنامه از میان رفته و فقط حدود هزار بیت آن توسط «ابن‌بی‌بی» در کتاب «الاوامر العلائیه» نقل شده است.

 

سلجوقنامه قانعی را همه محققان جزو آثار گمشده می‌پندارند، ولی تصور می‌شود که قسمتی از آن در کتاب «الاوامرالعلائیه» تألیف ناصرالدین‌حسین‌بن محمدبن علی معروف به «ابن بی بی» که از آغاز انتشار به سلجوقنامه معروف بود، نقل شده است.

 احوال قانعی بیشتر از خلال ابیات اولیه و پایانی کلیله منظوم وی به دست می‌آید که نشان می‌دهد وی زاده دیار توس در اواخر سده ششم بوده است.

 

پس از حمله مغولان به خراسان و گریز سلطان محمد خوارزمشاه، او هم دست به ترک زادگاه خود زده و از راه هند و بعد هم عدن و صنعا به حجاز رفته و عاقبت در دیار روم سکنا گزیده است. ابیاتی از کلیله وی که مبیّن شرح حال او از آغاز ولادت تا مهاجرت و استقرارش در دیار روم است به شرح زیر است:

جهان از مغول شد پر از جنگ و جوش
به گردون گردان برآمد خروش
خراسان و این مرز‌ها شد خراب
بدانسان که خون رفت در جوی آب
ز تیر وی آن نام گستر سپاه
شکست اندر آمد به خوارزمشاه
وی همچنین در ادامه می‌گوید:
به دیدار کعبه شدم شاد دل / ز کار جهان کردم آزاد دل
فراوان بر این برنیامد زمان / سوی شهر بغداد گشتم روان
وز آنجا روان تا بدین مرز روم / به شادی رسیدم به آباد بوم
در این بی‌نوایی دلم گشت شاد/ به دیدار شاه جهان کیقباد
که او بود جد خدیو جهان / جهان‌دار و بیدار و روشن‌روان
قانعی طوسی در انتها می‌گوید:
به من زنده شد نام شاهان راد / جهان‌دار کیخسرو و کیقباد...

غرض شاعر از «شاه جهان کیقباد» همان علاءالدین کیقباد اول (۶۱۶ تا ۶۳۴) و منظور وی از «جهان‌دار کاووس» نوه علاءالدین و فرزند و جانشین غیاث‌الدین کیخسرو ثانی (۶۳۴ تا ۶۴۳)، یعنی عزالدین کیکاووس ثانی (۶۴۳ تا ۶۵۵) است که قانعی کلیله را در زمان وی سروده است.

 

نیک پیداست که قانعی در صدد تقلید از فردوسی در ابیات پایانی شاهنامه بوده است، ازاین‌رو بعضی دعاوی او می‌تواند از نوع غُلو‌های شاعرانه باشد. حاج حسین آقای ملک در آغاز نسخه خطی کلیله و دمنه خود درباره جایگاه شعری قانعی نوشته است: «طبع روانی داشته، لکن از خواندن اشعار فردوسی و دیدن شاهنامه سزاوار نیست بدان سبک و روش شعر سرودن …».

 

همچنین دکتر ذبیح‌ا... صفا با توجه به ابیات پایانی کلیله قانعی نوشته است: «این ابیات همچنان که ملاحظه می‌شود دال است بر مداحی مداوم چهل ساله قانعی در دربار سلجوقیان روم، خاصه در خدمت علاءالدین کیقباد و غیاث‌الدین کیخسرو ثانی.» گفته می‌شود قانعی طوسی بیش از ۳۰۰ هزار بیت شعر سروده است که همه اشعار وی شامل قصیده‌ها، سلجوقنامه و کلیله و دمنه منظوم در مدح شاهان سلجوقی روم یا به نام آنان  بوده است.

 

زمان دقیق درگذشت قانعی معلوم نیست، اما مسلّم است که تا سال ۶۷۲ زنده بوده، چون در مراسم درگذشت مولانا جلال‌الدین محمد مولوی در قونیه شرکت کرده و به قول افلاکی رباعی هم سروده است.
برگرفته از کتاب نام‌آوران توس