شاعری با ۴۰۰۰ رباعی

قاسمی| «گزیده رباعیات بیدل» گزیده تازه‌ای از اشعار بیدل دهلوی، شاعر برجسته سبک هندی، است که روز گذشته با حضور سید علی میرافضلی، نگارنده مقدمه کتاب، و محمدکاظم کاظمی، گردآورنده آن، در کافه‌کتاب آفتاب نقد و بررسی شد.
به گفته یوسف بینا، شاعر و پژوهشگر مشهدی که اجرای این مراسم را بر عهده داشت، بیدل شاعری شاخص در ویژگی‌های فرمی و یکی از صاحب‌سبک‌ترین شاعران در ادبیات فارسی است که در میان هم‌قطارانش در سبک هندی و حتی در شاخه هندی سبک هندی ویژگی‌های منحصربه فردی دارد؛ به همین دلیل است که اشعار بعد از او در این سبک به شعر بیدل معروف شده است. مجریِ نشست همچنین بیدل را شاعری معرفی کرد که شمار اشعارش بسیار زیاد است و بیدل‌شناسان او را از پرشعرترین شاعران دانسته‌اند.

بیدل تراز سبک هندی را بالا برد
سیدعلی میرافضلی، پژوهشگر ادبی، شاعر و نویسنده‌‌ای‌ است که طی چند‌دهه تمام انرژی و وقت خود را پژوهشگرانه و مسئولانه صرف رباعی‌پژوهی در ادبیات فارسی کرده است. او از مهم‌ترین و جدی‌ترین صاحب‌نظران معاصر در حوزه رباعی‌شناسی است و مقدمه مفصلی بر «گزیده رباعیات بیدل» نوشته است.
این پژوهشگر در آغاز صحبت‌هایش به توضیح بخش‌های مختلف این مقدمه پرداخت: این مقدمه مروری بر دستاوردهایی در 2 حوزه بیدل‌پژوهی با تکیه بر رباعیات بیدل و تبارشناسی رباعیات بیدل است. شعر بیدل برآمده از سنتی است در شعر قرن یازدهم و دوازدهم که بیشتر به سبک هندی و اصفهانی مشهور است.
میرافضلی با بیان اینکه بیدل تراز سبک هندی را بالا برد و به نقطه‌ای دست‌نیافتی رساند، افزود: به باور من اگر بخواهیم پیشینه‌ای برای رباعیات بیدل در سبک هندی متصور شویم 2 نفر بیش از همه در شکل‌گیری این رباعیات نقش داشته‌اند؛ یکی از آن‌ها سحابی استرآبادی از رباعی‌سرایان مشهور روزگار خود و ناشناخته در روزگار ماست.

درک سنت ادبی بیدل ضرورت دارد
این رباعی‌پژوه درباره بخشی دیگر از مقدمه‌ کتاب «گزیده رباعیات بیدل» گفت: بیدل از دل یک سنت برآمده است. اگر این سنت را بشناسیم، به درک بهتری از شعر او نائل می‌شویم. با وجود اینکه یکی از دلایل ابهام و پیچیدگی شعر او جنبه‌های معنوی و مفهوم و اندیشه‌های پشت شعر‌های اوست، بخش مهم دیگر آن به مسائل زبانی چون ترکیب‌ها و واژگان خاص بیدل برمی‌گردد که با شناخت سنت ادبی او می‌توان به درک بهتری از این مسائل در شعر او رسید. من معتقدم برای درک این سنت لازم است فرهنگ‌نامه‌ای تطبیقی از بیدل و شاعران هم‌عصرش فراهم کنیم اما متأسفانه هیچ‌‌کاری در این حوزه انجام نشده است. به گفته میرافضلی در این مقدمه همه مطالعاتی که طی 3 سده گذشته درباره شعر بیدل صورت گرفته، مرور شده است. این مرور با مطالعه تذکره‌های شعر فارسی آغاز شده است و تا همه پژوهش‌های بیدل‌شناسان هم‌روزگار ما را در برمی‌گیرد. این شاعر و نویسنده درباره گزیده‌هایی که تاکنون از اشعار بیدل منتشر شده است نیز توضیح داد: اولین گزیده رباعیات بیدل را خود بیدل انجام داده است. بیدل در این گزیده که در کتابی به وسیله حوزه هنری چاپ شده است، از بین بیش از 4000 رباعی حدود ۲۰۰ رباعی را انتخاب کرده است. در روزگاران بعدی هم انتخاب‌هایی از این دست بوده است، به‌ویژه در دوران معاصر و دهه 60 به بعد که توجه خاصی به شعر بیدل شد و در این زمینه آثاری در داخل و خارج از کشور به چاپ رسید.

حریم بسته بیدل
«انتخاب کردن رباعیات بیدل کار درستی است، چون اشعار او خیلی متنوع و بعضا با افت‌و‌خیز روبه‌رو بوده است و ازاین‌رو ارزش همه آن‌ها یکسان نیست؛ مثلا ممکن است در یکی از اشعار او نکته‌ای تاریخی، زبانی و... برجسته باشد اما ارزش هنری لازم را نداشته باشد. همین موضوع انتخاب اشعار بیدل را ضروری می‌کند.» میرافضلی با بیان این مطلب به محاسن کتاب تازه منتشر شده از رباعیات بیدل اشاره کرد و یادآور شد: درحالی‌که در شرح‌نویسی‌های دانشگاهی می‌بینیم خیلی از نکات بدیهی توضیح داده می‌شود اما آنجایی که باید از رموزی گره‌گشایی شود، آن نکات فراموش می‌شود. در شرح و توضیحات این کتاب به نکته‌هایی کلیدی برمی‌خوریم که به نظر من این از محاسن کتاب است. در واقع گردآورنده رباعیات در‌حالی‌که مخاطب متوسط به بالا را در نظرگرفته است، توضیحات بسیار مفیدی ارائه می‌کند. شرح‌های او بر رباعیات بیدل توضیحاتی به زبان ساده و بدون فاضل‌نمایی است. نکته مهم دیگر این است که بیدل از شاعران پرگوی تاریخ شعر ماست. در کنار مولانا و صائب تبریزی و این دست شاعران، بیدل با نزدیک به ۱۰۰ هزار بیت یکی از رکوردداران در تعداد ابیات است. او در رباعیات هم بعد از سحابی بیشترین شمار ابیات را دارد.
میرافضلی درباره نقش رباعی‌های بیدل در جریان تحول رباعی فارسی از گذشته تا امروز نیز گفت: درباره اثرگذاری رباعیات بیدل در شعر بعد از خودش مختصری در مقدمه اشاره کرده‌ام. در واقع به دلیل اینکه فعالیت ادبی بیدل در هند با جریان مکتب بازگشت در ایران و روی‌گردانی جمعی از شاعران از شعر سبک هندی و اصفهانی هم‌زمان شد، می‌شود گفت رباعی بیدل در ایران تأثیر کمی برجای گذاشت و سال‌ها مغفول واقع شد. به تبع شعر بیدل رباعیاتش هم اثرگذاری پایینی داشت. البته شاهد اثرگذاری اندکی در کشورهای فارسی‌زبان هستیم اما هیچ‌یک از شاعرانی که از او اثر پذیرفتند، نتوانستند جایگاه ویژه‌ای در رباعی بیدل کسب کنند.

گزیده‌ای که مخاطب را از مراجعه به دیوان بی‌نیار می‌کند
بیدل شناسی در چند دهه اخیر با چند‌نام گره خورده است که یکی از آن‌ها محمدکاظم کاظمی است. این شاعر و بیدل‌شناس در ابتدای سخنانش در این نشست به پیشینه تألیف این کتاب پرداخت: پیشینه این کتاب را باید در کتاب «مرقع صد‌ رنگ؛ صد رباعی از بیدل»، کتابی که آن هم در انتشارات سپیده‌باوران چاپ شد، جست‌وجو کرد. وقتی آن کتاب را گردآوری می‌کردم رباعی‌های زیادی علامت خورد و به نظر می‌رسید لازم است در معرض دید مخاطبان قرار گیرد. اما در آن کتاب به گردآوری 100 رباعی محدود بودیم، با شرح و توضیحات. با اتفاق خوبی که در اوایل زمستان 96 افتاد، مدیر انتشارات پیشنهاد گردآوری مفصل‌تری از گزیده رباعیات بیدل را ارائه کرد. ازاین‌رو دستمان باز بود تا این رباعی‌ها را به شکلی جامع‌تر گردآوری کنیم. در این راستا تقریبا همه رباعی‌های شایان توجه را که می‌توان گفت مخاطب با آن‌ها سر و کار خواهد داشت گردآوری کرده‌ام، به‌گونه‌ای که مخاطب تقریبا از مواجهه با دیوان بی‌نیازباشد.
کاظمی در ادامه به بررسی گزیده‌های مختلف از رباعیات بیدل اشاره کرد که هریک 600 یا 700 رباعی از اشعار بیدل را در خود جای داده‌‌اند.
در پایان این نشست مدیر انتشارات سپیده‌باوران از انتشار گزیده رباعیات فارسی در چند جلد با گردآوری سید علی میرافضلی خبر داد.