طوبی اردلان - احمد ماهوان جایی در تحریر کتاب «مشهدالرضا(ع)» مینویسد: «راه ارتباطی بین نوغان، سناباد و توس در قرن اول و دوم هجری از هر کجا که میگذشت، بیشک پس از به خاک سپردن پیکر مطهر حضرت رضا(ع) در باغ حمیدبنقحطبه، در طول زمان به یک گذرگاه زیارتی، تجارتی به نام بازار درآمد؛ زیرا زیارتگاهها همیشه از مراکز تجاری پر رونق زمان بودهاند و در این میان میتوان بازار سناباد توس را از قدیمیترین این بازارها در ایران دانست.»
جالب است بدانید که مشهد بهجز بازار فرش چند بازار خیلی قدیمیتر داشته که این روزها تنها نامشان در کتابها و اسناد برجای مانده است. این بازارها که درواقع در دل بازار قدیم مشهد جای داشتند، در پژوهش احمد ماهوان اینطور معرفی میشوند: «بازارهای زنجیر، سرشور، وزیرنظام، سنگتراشها، حضرتی، ساعت، متولی، زرگرها و نقارهخانه به عنوان بازارهای مشهد در ابتدای قرن اخیر هستند که حالا تنها یاد و نامی از آنها مانده است.»
بازار زنجیر
در زمان قدیم پیرامون حرم حضرت رضا(ع) در دو سوی تنها خیابان سراسری مشهد، یعنی «بالاخیابان» و «پایینخیابان» که به صحن عتیق صفوی منتهی میشد، محدودهای امن و فضای درگاهمانندی به نام «بست» ساخته بودند که تعقیب فراریان و مجرمان در داخل آن محدوده ممنوع بود؛ زیرا مردم معتقد بودند که آستان حضرت رضا(ع) حریم امن است و کسی که به آن پناه میآورد، مستحق مداراست. دومین معبر و گذرگاه وسیع منتهی به حرم، غیر از بالاخیابان و پایین خیابان، بازار سراسری مشهد بود که لازم بود در آنجا نیز همانند بست، نقطهای را به نام محدوده امن پناهندگان به حضرت مشخص کنند، اما چون ساختن درگاه در بازار میسر نبود، در یک فضای مدور و میدانچهمانند در درون بازار که به آن «هشتی» میگفتند و در مقابل سرای شالفروشان قرار داشت، زنجیری بلندنیز از وزنه گنبدی سقف بازار آویخته بودند. این زنجیر از نیمهراه به 2 شاخه تقسیم میشد و هر شاخه آن نیز به پایهای از دیوارِ 2طرف بازار بسته میشد و درواقع دومین حریم امن رضوی بود که مجرمان به آن پناهنده میشدند. اهمیت مسئله هم سبب شد تا بخشی از بازار سراسری مشهد در این نقطه به بازار زنجیر شهره شود. از این زنجیر قندیلهایی آویزان بود. مردم در شبهای سرور و اعیاد رسمی و نیز ایام سوگواری به این قندیلها چراغ، فانوس، شمعدان، مشعل، پرده و پرچم و همچنین علم و بیرق عزاداری میآویختند و حاجت میطلبیدند. این بازار که در مجاورت حرم مطهر و مسجد گوهرشاد بود، مرغوبترین بخش بازار قدیم مشهد محسوب میشد و از اهمیت تجاری و کسب و کارممتازی برخوردار بود.
بازار سرشور
مشهد به عنوان یک شهر مذهبی از زمان قدیم شاهد برپایی عزاداریهای پرشکوه خامس آل عبا بهویژه در ماه محرم و صفر بود و هیئتهای مذهبی، دستههای سینهزنی، زنجیرزنی و شبیهخوانی مهمی هم داشت که خودشان را از زیر بازارچه به حرم میرساندند. دسته معروف به «قمهزنها» که به آن «دسته تیغزنها» یا «دسته خونی» نیز میگفتند، از جمله این هیئتها بودند. این دسته که قمه میزدند، در جایی از بازار متوقف میشدند و خونِ سر و روی خود را میشستند تا پاک به حرم مشرف شوند؛ آن نقطه از بازار را که این دستههای عزادار قبل از ورود به صحن در حمامهای آن تن میشستند، بازار سرشور میگفتند.
بازار وزیرنظام
میرزا فضلا... نوری معروف به «وزیر نظام» برادر میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدینشاه قاجار که از سال ۱۲۶۹قمری به اداره امور ایالت خراسان و نایبالتولیه آستان قدس منصوب شد، ابتدای والیگریاش امر به ساختن بازار و یک سرای زیبا بین بست بالاخیابان و مدرسه دوگنبد نمود که به بازار و سرای وزیرنظام معروف شد. کلاهدوزان، صحافان، چرمدوزان، تیماجفروشان و کفاشان در این بازار به کسب و کار مشغول بودند. بعدها هم فیروزهتراشان بعد از تخریب تیمچه حکاکها به این بازار نقل مکان کردند. همزمان با شروع طرح توسعه حرم مطهر، این بازار نیز در سال ۱۳۵۴شمسی تخریب شد.
بازار سنگتراشها
بازار سنگتراشها درواقع ادامه بازار زنجیر بود که صحن عتیق صفوی آن را از هم جدا کرده بود و شاخه شمالی بازار سرسرای مشهد به حساب میآمد. یکی از دلایل اختصاص این بخش از بازار به سنگتراشها مجاورت آن به گورستان تاریخی قتلگاه یا باغ رضوان بود که در آن ظروف سنگی زینتی مانند هرکاره، کوزه، قلیان، قدر، جام دوات، سنگقبر و ظروف آشپزخانه میتراشیدند. بعد از تخریب این بازار در سال ۱۳۵۴شمسی عدهای از سنگ تراشها به یک گاراژ مسافری قدیمی در مجاورت کوچه ملک و عدهای نیز به حاشیه کوهسنگی مشهد نقل مکان کردند.
بازار حضرتی
راه بازار حضرتی از بازار سنگ تراشها میگذشت. این راه در ضلع شمالی صحن عتیق صفوی و در مجاورت حمام معروف به «گرمابه حضرت علی(ع)» با دالانی کوتاه قرار داشت. این شاخه یا ضلع فرعی بازار حضرتی نام داشت که تا مقابل باغ رضوان در خیابان طبرسی ادامه مییافت. مغازههای بازار حضرتی اجناس زائران مانند عطر، مهره تسبیح، انگشتریهای نقره و بدلیجات، نبات، آجیل و اجناس خرازی را عرضه میکردند. در این بازار همچنین 2حمام قدیمی با معماری سنتی به نامهای «گرمابه حضرتی» و «گرمابه متولی» قرار داشت که هر دو تخریب شدند.
بازار ساعت و بازار متولی
در مجاورت بست بالاخیابان در محل کتابخانه فعلی یک بازار کوچک به نام بازار ساعت بود. در این بازار که تا نزدیکی فلکه حضرت در مقابل باغ رضوان امتداد داشت سماور، منقل، ظروف خانگی رویی، مسی، برنجی و سایر اجناس از قبیل صندوق و چمدانهای فلزی به فروش میرسید. همچنین 2بازار کوچک دیگر در 2طرف زیر نقارهخانه وجود داشتند که یکی به نام «بازار زرگرها» و دیگری به نام «بازار خراطها» یا «بازار نقیب» معروف بود که محل کسبوکار و آمدوشد بودند.
بازار بزرگ دوره ناصری احیا میشود
از اولینباری که طرح مرمت بازار فرش روی میز مدیران میراثفرهنگی قرار گرفت، چیزی نزدیک به 13سال میگذرد و حالا بعد از گذشت یک دهه، زمزمههای مرمت تنها بخش باقیمانده از شاهراه اصلی مشهد، رنگوبوی جدیتری به خودش گرفته است؛ هرچند یکسالواندی از طرح تصویبشده در میراثفرهنگی میگذرد و هنوز اقدامی در این زمینه انجام نشده است. مهندس ساسان نوروزی، مشاور طرح مرمت بازار بزرگ مشهد، در تشریح وضعیت بازار فرش مشهد و سرانجام طرح تصویبشده میگوید: وضعیت فعلی بازار اصلا مناسب نیست. ما الآن با سقفی چوبی مواجه هستیم که لابهلای آن پر است از سیمهای برق که به شکل غیراصولی کشیده شده است. جدای از اینها بسیاری از تیرهای چوبی این سقف، شکسته و معلق است و پوسیدگی تا عمق آنها نفوذ کرده است. در یک کلام بازار فرش مشهد درحال فروریختن است. نوروزی ادامه میدهد: بیمه و آتشنشانی هم بارها به صاحبان مغازههای بازار هشدار دادهاند که اگر اتفاقی بیفتد، پاسخگو نخواهند بود. اگر خداییناکرده بین این چوبهای مستعد آتشسوزی جرقهای بیفتد، اینجا آتشسوزیای رخ خواهد داد که تبعاتش را در آن محدوده نمیتوان جمع کرد. جدای از اینها برخی از این چوبها به قدری نامتعادل است که اگر روی سر زائر امامرضا(ع) فرود بیاید، معلوم نیست چه کسی جواب خواهد داد و خسارتش را تقبل خواهد کرد. نوروزی با اشاره به اینکه در چنین وضعیتی باید بازار را به دوره مطلوب و پررونق خودش بازگردانیم، میگوید: براساس طرحی که در شورایعالی میراثفرهنگی به تصویب رسیده است، بازار فرش مشهد که بخشی از بازار بزرگ قدیم است، قرار است به سبکوسیاق دوره ناصری مرمت و بازسازی شود؛ یعنی به سبک بازارهای دارالخلافه. بازار در آن زمان، سقفی آجری با گنبدهای مختلف داشته و داخلش هم کاملا آجری بوده است. وی میافزاید: بخشی از بازار دوره ناصری تا قبل از تخریبهای ولیان، هنوز سرپا بوده و تصاویر و فیلمهای زیادی از آنها باقی مانده است که اکنون دردسترس ماست و طرح فعلی مرمت براساس همین تصاویر و فیلمها تهیه شده و همه تاقها و جرسها و گنبدها مشابه بازار دوره قاجاری طراحی شده است و ما اکنون هیچ نقطه مبهمی برای رسیدن به دوره ناصری نداریم و همهچیز برای ما کاملا روشن است. نوروزی بازار فرش فعلی با فاجعه کالبدیای را که دارد، هنوز هم برای زائران و گردشگران جذاب میداند و میگوید: بازار فرش زمانی بیش از قبل رونق میگیرد که به حرم متصل شود و مردم مثل قدیم از بازار عبور کنند و به حرم برسند. من به شما قول میدهم اگر بازسازی و اتصال دوباره بازار به حرم اتفاق بیفتد، تمایل مردم به حرکت از این سمت، بیشتر از معابر دیگر خواهد بود. ما باید یکبار دیگر تمرین کنیم که این قلب تپنده معنوی شهر را به شریانهای اصیلش پیوند بزنیم یا با پیوند قبلی، تقویت کنیم و شک نکنید با این کار، نفوذ حس حضور مردم شهر در محضر حرم امامرضا(ع) بیشتر خواهد شد.