نگاهی به بزرگ‌ترین تظاهرات انقلابی مردم مشهد، همزمان با اربعین ۵۷
تظاهرات روز اربعین سال ۱۳۵۷ مصادف با ۲۹ دیماه و به‌دنبال آن برگزاری نماز ظهر در حرم امام‌رضا (ع) از اهمیتی ویژه برخوردار است.
حسین بیات | شهرآرانیوز؛ بهمن، ماه انقلاب است و وجود اماکنی مثل حرم‌مطهررضوی، بیوت علمایی مانند آیت‌ا... شیرازی و آیت‌ا... قمی، مدرسه علمیه نواب و مساجد کرامت و ملاحیدر به‌عنوان پایگاه‌های مردم سبب شده است بیشترین اتفاقات انقلابی شهر مشهد در سال ۱۳۵۷، از جمله تظاهرات اعتراضی و سیاسی در این محدوده (اطراف حرم) رخ دهد. دراین‌میان، تظاهرات روز اربعین سال ۱۳۵۷ مصادف با ۲۹ دیماه و به‌دنبال آن برگزاری نماز ظهر در حرم امام‌رضا (ع) از اهمیتی ویژه برخوردار است.
امام‌خمینی (ره) در آستانه اربعین حسینی و در پیامی خطاب به ملت ایران می‌گویند: «اربعین امسال استثنایی و نمونه است؛ راهپیمایی و تظاهرات پرشور در این اربعین وظیفه شرعی و ملی است. ملت بزرگ ایران در سراسر ایران با راهپیمایی و تظاهرات خود این نظام را دفن و پشتیبانی خود را برای چندمین‌بار از جمهوری اسلامی اعلام می‌کند.» همین پیام کافی است تا همزمان با دیگر شهر‌های کشور، شلوغ‌ترین راهپیمایی مشهد نیز شکل بگیرد.
در این روز است که جوانان مشهد به زمین پا می‌کوبند و یک‌صدا می‌گویند: «توپ تانک مسلسل دیگر اثر ندارد، به مادرم بگویید دیگر پسر ندارد.» از قدیمی‌ها که بپرسید، می‌گویند «در این روز، کار رژیم تمام شد». گزارشی که در ادامه می‌خوانید، روایت رویداد‌های مشهد در واپسین روز‌های دی ماه ۱۳۵۷ است که براساس اطلاعات ساواک و از روی سند‌های باقیمانده از آن دوران گردآمده است.
سند اول: آماده برای راهپیمایی
هماهنگی‌های لازم برای برگزاری راهپیمایی در روز اربعین حسینی، چند روز قبل توسط علما و روحانیان مبارز مشهد انجام شده بود. شهربانی استان در ۲۴ دی ۱۳۵۷ به فرمانداری، ژاندارمری و سازمان اطلاعات و امنیت خراسان گزارش می‌دهد که «به‌وسیله آیات مشهد از همه مردم قرا دعوت می‌شود برای راهپیمایی و شرکت در تظاهرات به مشهد بیایند.»
سند دوم: مکاتبه نخست‌وزیری با رئیس ستاد بزرگ ارتش
۲۵ دی ۱۳۵۷ یعنی یک روز قبل از خروج شاه از کشور، شورای امنیت تشکیل و تصمیماتی گرفته می‌شود. یکی از این تصمیمات، «مدارا با تظاهرات‌کنندگان و خشونت‌نورزیدن با مخالفان و ندادن بهانه» به دست آن‌هاست. البته این رفتار مصلحتی است و بیان می‌شود که «این دستورالعمل برای همیشه نخواهد بود و پس از شروع فعالیت‌های سازنده دولت و ایجاد آرامش نسبی، تصمیماتی متناسب با شرایط روز و طبق موازین قانون اساسی اتخاذ خواهد شد».
مورد دیگری که در این سند می‌توان دید، سرکوب شدید تظاهرکنندگان در صورت «ایجاد آشوب، اغتشاش و تخریب» است. همین‌طور دستور دستگیری محرکان اصلی نیز داده شده است؛ البته در ادامه این دستور آمده است که «درباره دستگیری روحانیان اقدامی نشود و تأمل شود» که همین امر نشان‌دهنده این است که دستگیری روحانیان در این ایام خاص علاوه بر بازتاب منفی بین مردم، باعث ایجاد مشکلات جدیدی برای رژیم شاه هم می‌شود.
سند سوم: اعلامیه امام‌خمینی (ره) به‌مناسبت فرار محمدرضا پهلوی و ضربدر قرمز روی عکس شاه
امام‌خمینی (ره) در اعلامیه‌ای که چهارشنبه، ۲۷دی۱۳۵۷ مصادف با ١٨صفر١٣٩٩ قمری منتشر می‌شود، برمبارزه علیه رژیم پهلوی تاکید می‌کنند. بنا بر این سند، همچنین امام (ره) به نیرو‌های انتظامی و امنیتی کشور توصیه می‌کنند به‌منظور داشتن صلاح دنیا و دین از حمایت محمدرضاشاه که مخلوع است و فراری، خودداری کنند. ایشان فرار محمدرضاشاه را پیروزی مردم و باعث استقلال کشور می‌دانند.
شاید همین اعلامیه است که سبب می‌شود در مشهد عکسی از شاه پخش شود که روی صورتش ضربدری قرمز کشیده شده است؛ این اقدام یک روز پس از خروج شاه از ایران و جلو بیمارستان امام‌رضا (ع) رخ می‌دهد و می‌توان گفت هم نشان‌دهنده نارضایتی طبقات مختلف مردم است و هم نشانه‌ای از سقوط شاه است.
سند چهارم: گزارشی از حرکت آینده مردم
این گزارش می‌گوید «فتح شهربانی هدف بعدی» مردم است. طبق گزارشی که مأمور شهربانی از تجمعات مشهد در روز قبل از اربعین به دست داده است، احتمال زیادی وجود دارد که جمعیت معترضان در روز اربعین برای فتح شهربانی اقدام کنند. باتوجه‌به اینکه مردم با جمعیتی به‌مراتب کمتر در ۱۰ دی، انجمن ایران و آمریکا یا همان ساختمان پایداری را در چهارراه شهدا به آتش کشیده بودند، شهربانی به‌شدت بیمناک است که مردم در روز موعود شهربانی را نیز فتح کنند.
سند پنجم: درخواست تانک
خبر‌های رسیده از شهر حاکی از آن است که فردا (۲۹ دیماه) برای مشهد روزی مهم است؛ فردا اربعین است و دریا خروشان است. در این سند رژیم از مخالفان با عنوان «عوامل خرابکار» یاد می‌کند که به‌دنبال حمله، آتش‌سوزی و فتح قرارگاه شهربانی و کلانتری بخش ۵ هستند. نکته اینجاست که «سایر طبقات» نیز با خرابکاران همراه هستند و البته برای مقابله با مردم دوباره به‌دنبال کمک‌گرفتن از تانک‌ها هستند؛ همانند آنچه در ۹ و ۱۰ دی همین سال در مشهد رخ می‌دهد.
سند ششم: دستور صادر می‌شود
اجازه برای استفاده از تانک صادر می‌شود. این سند دستور فرمانداری نظامی مشهد و حومه به فرماندهی تأمین مشهد است، مبنی بر استقرار تانک‌ها و نیروی تأمین مقابل قرارگاه شهربانی و کلانتری مشهد به‌دلیل تصمیم مخالفان رژیم برای حمله به آن مکان‌ها در روز اربعین و لزوم مراقبت و کنترل آن مکان‌ها و در آن نوشته شده است: «سرکار سرهنگ نراقی، معاون انتظامی، همان‌طور که دستور داده شده است، مراقبت‌های لازم به عمل آورید، به کلانتری هم دستور دهید از وجود تانک نیروی نظامی استفاده شود.» همه این‌ها مؤید آن است که راهپیمایی فردا (۲۹ دیماه) بسیار مهم و خیابان‌ها شلوغ خواهد بود.
سند هفتم: گزارشی از سیلی حکومت‌برانداز
در روز موعود، مردم مشهد تظاهرات خود را از روبه‌روی منزل آیت‌ا... شیرازی نزدیک چهارراه شهدای فعلی آغاز می‌کنند و برای سخنرانی، خواندن قطعنامه و اقامه نماز جماعت به سمت خیابان تهران می‌روند. در این گزارش از ۴۰۰ هزار مرد و زن از طبقات مختلف صحبت می‌شود که خود را برای برگزاری نماز جماعت آماده می‌کنند. در این سند ذکر شده است که «مقداری راهپیمایی»، اما اگر از آن‌ها که در آن روز بوده‌اند بپرسید، خواهند گفت که «شهر می‌لرزید از صدای پای مردم و شعارهایشان». روزنامه کیهان هم درباره این تظاهرات بزرگ مردم مشهد نوشت: «صد‌ها هزار نفر در روز اربعین در مشهد به یک راهپیمایی بی‌سابقه دست زدند. در این راهپیمایی که بیش از پنج ساعت طول کشید، هزاران پلاکارد و عکس به چشم می‌خورد.»
منبع اسناد: آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی
راهپیمایی اربعین سال ۱۳۵۷ در پیروزی انقلاب اسلامی نقش زیادی داشت
تیر خلاص
۲۶ دی۱۳۵۷ روزی است که محمدرضا پهلوی مجبور به خروج از کشور می‌شود و کابینه بختیار نیز از مجلس رأی اعتماد می‌گیرد. سه روز تا اربعین حسینی باقی مانده است و نیرو‌های انقلابی بر آن هستند که با برگزاری یک راهپیمایی بزرگ در این روز، پایه‌های متزلزل رژیم پهلوی را ویران کنند. پیش‌بینی حضور گسترده مردم در تظاهرات این روز، باعث ترس و وحشت مقامات رژیم است. آن‌ها می‌دانند تظاهراتی گسترده در پیش است و باتوجه‌به وضعیت حاکم بر کشور و شوروحال خاصی که وجود دارد، دولت مجبور است اجازه برگزاری تظاهرات را صادر کند. افزون بر این، دولت بختیار برای پیشبرد برنامه و سیاست‌هایش به آرامش نیاز داشت تا بتواند بر اوضاع غلبه کند.
ازاین‌رو، به‌دعوت بختیار جلسه شورای امنیت ملی در ۲۷ دی تشکیل و در آن جلسه موضوع راهپیمایی روز اربعین مطرح می‌شود. حاضران در این جلسه عبارت‌اند از بختیار، میرفندرسکی، ارتشبد شفقت، سپهبد بدره‌ای، سپهبد ربیعی، دریاسالار حبیب‌اللهی، سپهبد مقدم، سپهبد محققی، سپهبد رحیمی، سپهبد خواجه‌نوری، سرلشکر پرویز امینی افشار و ارتشبد قره‌باغی.
در این جلسه بختیار استدلال می‌کند که «در وضعیت فعلی باتوجه‌به احساسات مردم، از راهپیمایی آن‌ها نمی‌توان جلوگیری کرد». سپهبد جعفری هم به تلخی اعتراف می‌کند «عده‌ای از سرپاسبان‌ها و پاسبان‌ها علاوه بر گزارش کتبی به‌طور شفاهی هم صریحا اظهار می‌کنند که ما مسلمان و مقلد آیت‌ا... خمینی هستیم و نمی‌توانیم برخلاف اوامر و دستورات آیت‌ا... رفتار کنیم». بدین ترتیب، پس از مذاکراتی، همگی حاضران با مقابله‌نکردن با برگزاری راهپیمایی اربعین موافقت می‌کنند.
ژنرال رابرت هایزر، فرستاده نظامی کارتر، در همین مقطع (۱۴دی تا ۱۴بهمن) در تهران حضور و مأموریت دارد هماهنگی لازم بین ارتش و دولت بختیار ایجاد کند. او در راستای همین سیاست یک روز قبل از اربعین جلسه‌ای با فرماندهان ارتش تشکیل می‌دهد. در همین جلسه است که تیمسار مقدم، عقیده‌اش را اعلام می‌کند مبنی بر اینکه «دولت بختیار در روز اربعین سقوط خواهد کرد و ۲ میلیون نفر در تظاهرات شهر تهران شرکت می‌کنند».
در روز ۲۹ دی۱۳۵۷ همزمان با اربعین حسینی مردم سراسر ایران به پیروی از رهنمود‌های امام‌خمینی (ره) در راهپیمایی باشکوهی شرکت می‌کنند. به‌گزارش خبرگزاری‌ها، راهپیمایی اربعین از لحاظ جمعیت و نظم به‌مراتب بیشتر و منظم‌تر و منسجم‌تر از راهپیمایی‌های تاسوعا و عاشوراست و روزنامه کیهان در ۳۰ دی این‌گونه تیتر می‌زند: «عظیم‌ترین راهپیمایی مذهبی و سیاسی تاریخ.»
این تظاهرات به‌حدی بزرگ است که هایزر آن روز را «بدتر از روز فرار محمدرضا پهلوی از ایران» می‌داند و در خاطراتش می‌نویسد: «این تظاهرات در همه شهر‌ها و استان‌های ایران باقدرت برگزار شد و مردم تظاهرات اربعین را به میتینگی علیه رژیم پهلوی بدل کردند.» یکی‌دیگر از پیامد‌های این راهپیمایی، امیدواری بیشتر مردم به پیروزی است و در واقع تیر خلاص را بر پیکر رژیم پهلوی وارد می‌کند و فقط ۲۲ روز بعد انقلاب اسلامی به پیروزی می‌رسد.
ارتشبد عباس قره‌باغی در کتاب خاطراتش با نام «اعترافات ژنرال» تظاهرات مردم در اربعین سال ۱۳۵۷ را موفقیتی بزرگ برای مردم دانسته و درباره پیامد‌های آن چنین نوشته است: «این راهپیمایی نیز مانند تظاهرات روز‌های تاسوعا و عاشورا برای مخالفان موفقیت بزرگی محسوب [می‌شد]و به‌علت وجود حکومت نظامی در کشور، دلیل دیگری بر ضعف و ناتوانی دولت و شکست مجدد نیرو‌های مسلح برابر آن‌ها منظور شد.»
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
