کاهش تعهدات بدون نقض برجام
علیرضا طوسی رضوانی ؛ مدرس دانشگاه و کارشناس سیاسی
با پایان مهلت شصت‌روزه ایران به اتحادیه اروپا برای عمل به تعهداتش در برجام، جمهوری اسلامی ایران آغاز گام دوم کاهش تعهدات برجامی را رسما اعلام کرد. طبق اعلام معاون وزیر خارجه ایران، ازآنجاکه خواسته‌های بحق ایران در برجام اجرایی نشد، ایران حق خود می‌داند که در تعهداتش به بندهایی از برجام تجدیدنظر کند و به‌طور مشخص میزان غنی‌سازی اورانیوم را از سقف ۳.۶۷ درصد عبور دهد. عباس عراقچی درعین‌حال تأکید کرد که این اقدام ایران در راستای حفظ برجام است، نه نابودی آن؛ چراکه ایران خواستار تداوم این توافق بین‌المللی است اما پایبند نبودن و بدعهدی طرف‌های مقابل، ایران را به اتخاذ چنین تصمیمی ناگزیر کرده است. واقعیت این است که تصمیم ایران درباره کاهش تعهداتش کاملا منطقی و به لحاظ حقوقی موجه است و برخلاف نظر برخی مقامات اروپایی نه‌تنها نقض برجام نیست، بلکه مطابق با مفاد برجام صورت گرفته است و هیچ تعارضی با آن ندارد. نگاهی گذرا به برخی مفاد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) صحت این ادعا را تأیید می‌کند. در بندهای ۲۶، ۲۸، ۲۹ و ۳۳ به طور آشکار قید شده است که دو طرف باید تمام اقدامات و تدابیر سلبی و ایجابی لازم را در جهت حفظ و تقویت برجام انجام دهند و از هیچ کوششی در این مسیر فروگذار نکنند.
در ماده ۲۸ آمده است: «گروه ۱+۵ و ایران متعهد هستند که برجام را با حسن نیت و در فضایی سازنده بر مبنای اقدام متقابل اجرا کنند و از هرگونه اقدام مغایر با نص، روح و نیت برجام که اجرای موفقیت‌آمیز آن را مختل سازد، خودداری کنند.» همچنین ماده ۲۹ برجام می‌گوید: «اتحادیه اروپا و دولت‌های عضو و همچنین ایالات‌متحده منطبق با قوانین خود، از هرگونه سیاست با اهداف خاص، تأثیرگذاری خصمانه و مستقیم بر عادی‌سازی تجاری و روابط اقتصادی با ایران، در تعارض با تعهداتشان مبنی بر عدم اخلال در اجرای موفقیت‌آمیز برجام، خودداری خواهند کرد.» در ماده ۲۶ نیز، ایران محق دانسته شده است تا هرگونه تحریم‌های جدید از سوی آمریکا را به‌منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود تلقی کند و همچنین در ماده ۳۳، اتحادیه اروپا مکلف شده است تا تمام ابزارهای ممکن به‌منظور تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری در ایران را به‌کار گیرد.
بااین‌وجود از زمان انعقاد این موافقت‌نامه تاکنون، طرف‌های اروپایی و آمریکا به تعهدات خود عمل نکرده‌اند. آمریکا به‌طور یک‌جانبه از برجام خارج شد و اروپا نیز زیر فشار آمریکا جرئت و توان اجرای تعهداتش را پیدا نکرده است. در چنین شرایطی، کاملا طبیعی است که ایران به سازوکارهای مقابله‌به‌مثل موجود در برجام متوسل شود. مهم‌ترین دلیل ایران درخصوص کاهش تعهدات برجامی خود، استناد به ماده ۳۶ برجام در بخش سازوکار حل‌وفصل اختلافات است. در این ماده تصریح شده است که: «چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک یا تمام گروه ۱+۵ تعهدات خود را رعایت نکرده‌اند، می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک (برجام) ارجاع دهد و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» است، آن‌گاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله‌نیافته را به‌عنوان مبنای توقف کلی و یا جزئی اجرای تعهداتش طبق برجام قلمداد کرده یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ کند...» در خاتمه ماده ۳۷ نیز آمده است که: «... چنانچه تحریم‌های جزئی یا کلی مجددا اعمال شوند، ایران این امر را به‌منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود طبق برجام قلمداد خواهد کرد.»
بر این اساس، خروج آمریکا از برجام و اعمال دوباره تحریم‌ها از طرف آن دولت، مصداق بارز پایبند نبودن به برجام بوده و طبق مفاد یادشده ایران حق دارد که به‌عنوان مقابله‌به‌مثل، از میزان تعهدات خود به برجام به‌طور جزئی یا کلی بکاهد. این اقدام درعین‌حال هشدار و اعتراضی به طرف‌های اروپایی به سبب کم‌تحرکی و مسئولیت‌گریزی آن‌ها در قبال برجام و درواقع بی‌توجهی به مواد ۲۸ و ۳۳ است. بنابراین کاستن از تعهدات برجامی از سوی ایران، اقدامی است قانونی که در متن برجام پیش‌بینی شده و هدف ایران از چنین اقدامی نه نابودی برجام، که تلاش برای حفظ آن و واداشتن طرف‌های مقابل به انجام تعهدات تصریح‌شده در این توافق است.
