نظامی- نام عباسمیرزا اگر در تاریخ ایران ماندگار است، به جرئت میتوان گفت نه برای پسر فتحعلیشاه بودن، بلکه برای تلاشهای اصلاحگرایانه اوست که مهمترین آن در تعیین «روز مظالم» برای مردمی که بهواسطه استبداد تاریخی حاکم بر ایران هیچگاه فرصتی برای سخن با حاکمان نداشتند، ایجاد ارتش نوین، فرستادن محصلان به اروپا با کمک و همفکری قائم مقام فراهانی، تفکیک املاک خالصه از موقوفات، توقف تصرفات حکومتی در موقوفات، وارد کردن نخستین ماشین چاپ به ایران با هدف آشنا کردن مردم با اندیشههای نو، تعرفهگذاری کالاهای خارجی و نمونههای مشابه است.
پسری را که آسیه برای حکومت قاجار در سال ۱۲۰۳ ق به دنیا آورد، فتحعلیشاه، عباسمیرزا نام نهاد. پسری که فتحعلیشاه او را از دیگر فرزندان خود باهوشتر و دلیرتر و مستعدتر برای پادشاهی میدانست؛ به همین دلیل بیشتر هم او را دوست داشت. با همین صفات بود که فتحعلیشاه در سال دوم سلطنت خود مجلسی گرفت و جمع زیادی از بزرگان و علما و رجال سرشناس و درباریان و وابستگان صاحب رأی و همچنین سرکردگان خاندان قاجار را دعوت کرد تا آنها در زمینه تفویض ولیعهدی به فرزند کاردانش عباس میرزا، به مشورت و گفتگو بپردازند. وقتی در این مجلس اتفاقنظر را بر صفات مذکور دید، فردای آن روز او را به حکومت آذربایجان تعیین کرد.
در همان دوران، جنگهای گسترده ایران و روس و ناکامیهای ایرانیان در این جنگها پیش آمد. عباس میرزا به این دلیل که چرا سپاهیانش با همه جانفشانیها، نتوانستند در برابر نظامیان روس مقاومت کنند و هربار با شکست میدان را ترک کردند، بعد از مشورت با قائم مقام فراهانی، ارتش نوین را شکل داد که براساس الگوی ارتشهای اروپایی بود.
بعد از آن برای اینکه عقبماندگیها را جبران کند، اعزام محصل از ایران به فرنگ را پایهگذاری کرد که تا امروز هم ادامه دارد. او علاوه بر کارهای علمی و فرهنگی و نظامی، بر اقتصاد هم دست گذاشت و برای رونقبخشیدن به چراغ اقتصاد کشور، دستور تعرفهگذاری بر کالاهای خارجی را صادر کرد. اقدامات اصلاحگرایانه عباسمیرزا در داخل کشور از چند سو با مخالفت روبهرو شد؛ از طرفی شاهزادگان و درباریانی بودند که عباسمیرزا بخشی از مواجبشان را برای تأمین هزینه اصلاحات خویش قطع کرده بود، از سویی دیگر تعدادی از فرماندهان سپاه قدیم که آموزشهای نوین نظامی و تغییر سبک لشکرداری را برنمیتابیدند، همراه با رهبران ایلات و عشایری که با ایجاد ارتش نوین قدرت خود را در معرض خطر میدیدند، در تلاش برآمدند تا شاه را به اصلاحات بدگمان کنند.
این مخالفتها به دلیل علاقه شاه به ولیعهد نتوانست قدرت عباسمیرزا را به خطر بیندازد، اما درنهایت عاملی شد تا برنامههای اصلاحیاش ناتمام بماند؛ چرا که به روایتی، همان مخالفها مسمومش کردند. مسمومشدنی که در راه سفرش به مشهد و قبل از رفتن به جنگ در هرات رخ داد. او در این سفر مسموم شد و در مشهد از درد کلیه مرد و به وصیت خودش در دارالحفاظ حرم مطهر به خاک سپرده شد. خبر مرگ عباسمیرزا برای فتحعلی شاه آنقدر سنگین بود که ۲ روز از اتاقش بیرون نیامد و گفت که بعد از ۷۰ سال عمر با این کثرت اولاد و ۴۰ سال سلطنت کردن، بیاولاد و بدون عقب باید از دنیا بروم...
گفتنی است سنگ قبر عباسمیرزا در تغییرات داخل حرم در سال ۱۳۸۲ ش از محل قبلی جدا و بهعلت تکهشدن به موزه مرکزی منتقل شد.