گذری بر شکل‌گیری مدارس نوین در مشهد | شروع روزگار نیمکت نشینی

به گزارش شهرآرانیوز؛ مجموعه تحولاتی که در عصر فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار در جامعه ایران چهره می‌بندد، زمینه را برای ایجاد دگرگونی هایی، چون تغییر بنیادین در نظام آموزشی فراهم می‌کند. این مهم در ابتدای عهد ناصری و سپس در آستانه انقلاب مشروطیت، با همت شخصیت‌های اصلاح طلبی چون «میرزا‌تقی‌خان امیرکبیر» و «میرزا علی خان امین‌الدوله» با تأسیس مدارس نوین آغاز می‌شود.

این جریان در مشهد با «محمدعلی مدیر» که او را پدر آموزش و پرورش نوین خراسان می‌دانند به ثمر نشسته است؛ ماجرا از این قرار است که او در سال ۱۲۷۳ خورشیدی در صحن عتیق رضوی مدرسه‌ای به سبک جدید راه اندازی می‌کند. این مدرسه که از آن با عنوان «مدرسه همت» نیز یاد کرده‌اند، پس از مدتی به دلایل نامعلومی تعطیل می‌شود. شیخ محمد علی مدیر سپس در سال ۱۲۷۶ خورشیدی، مدرسه چهار کلاسه دیگری در محله گندم‌آباد مشهد دایر می‌کند.

این مدرسه پس از ۳ سال فعالیت جای خود را به شعبه جدید مدرسه همت می‌دهدکه در منزل شخصی به نام «میرزا‌جعفر» و کنار مسجد گوهرشاد راه‌اندازی شده بوده و شش کلاس کامل ابتدایی را داشته است. در سال ۱۲۸۱ خورشیدی مدرسه دیگری به نام مدرسه «آذربایجان» با کمک چند تن از تجار ساکن مشهد تأسیس و «میرزا صادق خان تبریزی»، معاون روزنامه ادب مشهد به مدیریت آن انتخاب می‌شود. کار این مدرسه پس از ۲ سال فعالیت به دلیل مشکلات مالی به تعطیلی می‌کشد.

با حضور «محمد حسن خان صبا»، معروف به «ملک‌الحکما»، به عنوان اولین مسئول معارف (آموزش و پرورش خراسان) در مشهد، مدرسه همتِ شیخ محمدعلی مدیر تحت حمایت دولت و وزارت علوم قرار می‌گیرد. ملک الحکما ضمن حمایت از مدارس راه‌اندازی شده به وسیله شیخ محمدعلی مدیر، مدارس جدیدی را نیز مطابق برنامه‌های وزارت علوم در مشهد راه‌اندازی می‌کند. این مدرسه که «مظفری» نام داشته یک مدرسه شش کلاسه بوده که در محله ارگ پا گرفته بوده است.

با پیروزی انقلاب مشروطه، دولت موظف به تأسیس مدارس دولتی می‌شود، اما کشاکش‌های ناشی از انقلاب، زمینه این کار را تا ۱۲ سال بعد فراهم نمی‌کند، بنابراین در شهر انجمن‌هایی برای دفاع از مشروطیت شکل می‌گیرد. یکی از این انجمن‌ها، انجمن سعادت بوده که با تلاش محمدتقی ملک‌الشعرای بهار در مشهد راه‌اندازی می‌شود که اعضای آن با هدف گسترش علم و دانش و ایجاد آگاهی در مردم به فکر تأسیس مدارس جدید در مشهدمی‌افتند.

افتتاح دبستان رضویه

هم‌زمان با این کوشش‌ها، مسئولان آستان قدس رضوی نیز در زمان «تولیت میرزا شفیع صدرالممالک قزوینی» در سال ۱۲۸۸ خورشیدی، مدرسه‌ای چهار کلاسه به نام «دبستان رضوی» در صحن عتیق رضوی دایر و بعد از مدتی محل آن را به عمارت تلگراف‌خانه که امروزه اداره مرکزی آستان قدس در آن قرار دارد، منتقل می‌کنند.

شروع مدرسه‌سازی در شهر

انجمن خیریه سعادت پس از چند سال فعالیت به دلایلی از رونق می‌افتد و گروهی از علاقه‌مندان به آموزش و پرورش نوین بر آن می‌شوند تا با تأسیس انجمن‌های جدید، راه انجمن سعادت را ادامه بدهند. در همین راستا شرکت «علمیه فرهنگ» به ریاست «حاجی مشاورالوزاء» معاون گمرک مشهد، تأسیس می‌شود.
نخستین اقدام این شرکت، تأسیس مدرسه‌ای ملی در سال ۱۲۹۰خورشیدی با مدیریت «شیخ محمدباقر» است. مدرسه نظمیه نیز با هدف تحصیل فرزندان کارکنان نظمیه مشهد با مدیریت «سیدحسن علمی»، دومین مدرسه دایر شده به وسیله این شرکت بوده است.

سومین مدرسه این شرکت بنا به درخواست و مساعدت جدیدالاسلام‌های مشهد (کلیمی‌های مسلمان شده) به نام مدرسه «ادب» در کوچه عیدگاه تشکیل می‌شود.

به موازات فعالیت‌های شرکت علمیه فرهنگ، افراد دیگری همچون مرتضی میرزا قهرمان، مصطفی قلی رام (انتخاب‌الملک)، جواد خان غفاری، سید علی مسعودی، غلامرضا ریاضی، عبدالعظیم پارسایی نیز در راه پیشرفت مدارس جدید در مشهد کوشش می‌کنند.

به غیر از مدارسی که از سوی انجمن خیریه سعادت، شرکت علمیه فرهنگ و هیئت مدارس متحده، راه‌اندازی و اداره می‌شود، مدارس دیگری از قبیل مدرسه ملی «ضیاء» در سال ۱۲۹۰ با حمایت ۳ نفر از تجار مشهد آغاز به کار می‌کندکه این مدرسه تا سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰ به فعالیت‌های خود در پشت باغ نادری ادامه می‌دهد.

از دیگر مدارس غیردولتی تأسیس شده در مشهد بین سال‌های ۱۲۹۹ و ۱۲۹۷خورشیدی می‌توان به مدرسه محمدیه، مدرسه رضویه آستان قدس، مدرسه سادات رضوی، مدرسه خیریه پست، مدرسه ملی نوغان و مدرسه اسلام اشاره کرد. ناگفته نماند که تأسیس دبستان دخترانه نیز با ۳۰ سال تأخیر در سال ۱۲۹۶ خورشیدی به همت فروغ آذرخشی اتفاق می‌افتد.

نخستین دبیرستان پسرانه مشهد

اولین دبیرستان پسرانه مشهد هم که «دانش» نام داشته با حمایت «میرزا محمد دانش بزرگ نیا» از شخصیت‌های ثروتمند و روشنفکر مشهد در سال ۱۲۹۹ در ابتدای کوچه شوکت الدوله پا می‌گیرد. دبیرستان دانش در نخستین سال فعالیت خود، دارای دو کلاس هفتم و هشتم بوده که در سال ۱۲۹۸ پایه نهم نیز به آن اضافه می‌شود. پایه دهم در سال ۱۳۰۱، پایه یازدهم در سال ۱۳۰۵ و پایه ششم نیز در سال تحصیلی ۱۳۰۷ در این مدرسه دایر و سبب می‌شود دانش‌آموزان مشهدی بتوانند برای نخستین بار دیپلم بگیرند.

نخستین هنرستان مشهد

امانخستین هنرستان صنعتی مشهد در سال ۱۳۱۰ و با تلاش افرادی، چون تئودرهنل آلمانی، ناصحی و نصیر که از تهران آمده بودند، با دایر کردن دو رشته فلزکاری و درودگری و جذب ۴۳ هنرجو در خیابان جهانبانی، انتهای‌خیابان جنت آغاز به کار می‌کند.

منبع: تاریخ معاصر ایران به قلم دکتر یوسف متولی حقیقی