شورای اجتماعی؛ امید‌ها و کمبود‌ها

شهرداری نهادی عمومی است که هدف اصلی آن اداره امور شهر است تا ساکنان آن بتوانند براساس معیار‌های بهینه، زندگی مناسبی در آن داشته باشند. واضح است حجم گسترده تعاملات شهرداری، چالش‌های پرشماری بین شهرداری و شهروندان به وجود می‌آورد. از یک‌سو تعداد زیادی از شهروندان، شهرداری را مسئول کاستی‌های موجود در شهر می‌دانند، از سوی دیگر بسیاری از مدیران شهری، همکاری نکردن شهروندان را زمینه‌ساز گسترش کاستی‌ها در ارائه خدمات می‌پندارند.
به‌این‌ترتیب، اداره کلان‌شهر مشهد با جمعیتی که دائماً روند صعودی داشته است و همواره با افزوده شدن حاشیه بر حجم و تعداد آن افزوده می‌شود بدون حضور لایه‌های مختلف مردمی، بدون مشارکت و همکاری شهروندان دشوار خواهد بود. به نظر می‌رسد با استفاده از مشارکت و حضور فعال مردم در عرصه مدیریت شهری می‌توان نیروی نظارتی مجموعه‌های شهرداری را تا حد خوبی ارتقا داد.
امروزه برای حل مشکلات شهرنشینی، رویکرد‌هایی مردم محور توصیه می‌شود. نمود چنین تفکری، اجرای طرح شورا‌های اجتماعی محلات شهر مشهد از حدود ۱۰ سال قبل است. با توجه به تازگی این طرح در کلان‌شهر مشهد، ضرورت ارزیابی سازوکار این اجتماعات شامل: شرح وظایف و حیطه اختیارات، تعداد و نحوه انتخاب اعضا، ویژگی‌ها و شاخصه‌های اعضا، کمیت و کیفیت برگزاری جلسات و... از دیدگاه مردم و مسئولان ضروری به نظر می‌رسد.
یکی از شیوه‌های جلب مشارکت محله‌ای، ایجاد شورا‌های اجتماعی محلات شهر مشهد بوده است. به نظر می‌رسد بهترین وضعیت شورا در شناسایی بهتر مشکلات محله، داوطلبانه بودن عضویت در شورا، اعتماد مردم به شهرداری و احساس تعلق به محله است. بدترین وضعیت شورا نیز ضعف در جلب مشارکت‌های مردمی محله، دسترسی نداشتن اعضا به مسئولان شهر و انگیزه مالی مشارکت در شوراست.

با توجه به تحقیق میدانی و گفتگو با اعضای شورای محله و مسئولان مرتبط در شهرداری به نظر می‌رسد ضعف شورای اجتماعی محلات شامل مواردی مانند کمبود بودجه و ضعف مالی، نبود اطلاع‌رسانی درباره جلسات و... است. به این موارد  آشنا نکردن مردم با شورا و اهداف آن، اطلاع‌رسانی ضعیف به مردم و شهروندان محله، آگاهی نداشتن برخی از اعضا نسبت به اهداف و قوانین، همکاری کم شهرداری با شورا را نیز می‌توان اضافه کرد. در کنار نقاط ضعف، اما مواردی هم وجود دارد که از جمله قوت‌های شورای اجتماعی محلات است. مواردی مانند شکل‌گیری خود شورا و ایجاد آن، به‌طور مستقیم در جریان مشکلات محله قرار گرفتن، بالا بودن تعامل بین شهرداری و شورا، اعتماد بین شهرداری و شورا، ارتباط بدنه شهری و شهرداری با مردم و عامه مردم، دلسوز بودن اعضا و وجدان کاری داشتن، همکاری مناسب بین اعضا، برقراری پیوند بین نهاد‌های مختلف و درنهایت بازگو شدن مشکلات در صورت حل نشدن آن از جمله موارد مثبت در این میان است.
هفته گذشته گام سوم انتخابات شورای اجتماعی محلات منطقه ۳ شهرداری مشهد با حضور مسئولان شهری در هنرستان بدیع برگزار شد. در این نوبت وضعیت انتخاب شوندگان در محله‌های طبرسی شمالی مشخص شد. تعدادی از انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان سابقه حضور در دوره‌های قبلی داشتند و عده‌ای با اینکه انگیزه‌های خوبی برای خدمت داشتند اطلاع چندانی درباره این شورا و حدود توانایی آن نداشتند. به این بهانه نقبی زدیم به موضوع شورای اجتماعی و سؤالاتی که در این بخش مطرح است. در ادامه گفت‌وگویی با ۴ عضو جدیدالورود به شورای محله طبرسی شمالی داشتیم. طرح‌های نو و نگاه ویژه‌شان به مسائل محله این نوید را می‌دهد که شورای اجتماعی محله‌های یادشده نقشی برتر و پیشرو داشته باشند.

گفتگو با ۴ منتخب شورای اجتماعی محله
اولین مصاحبه‌شونده «بنفشه عزیزی»، نماینده منتخب معلمان در شورای اجتماعی محله طبرسی شمالی، است. او آموزگار دبستان عطوفت در انتهای طبرسی ۳۰ بود و مدرک تحصیلی‌اش کارشناسی ارشد طراحی شهری است. او معتقد است معلم‌ها می‌توانند از نفوذ کلام و شخصیتشان برای تربیت نسلی مسئولیت‌پذیر در قبال مسائل شهری استفاده کنند.
مصاحبه‌شونده دیگر «سیدهادی هاشمی مهر»، نماینده تشکل‌های محله، است. او که تمایل دارد نقش هماهنگ‌کننده بین تشکل‌های منطقه را ایفا کند طلبه درس خارج حوزه و همچنین دانشجوی دوره کارشناسی ارشد حقوق بین‌الملل است.
سومین مصاحبه‌شونده «طیبه دانشمندی» است. او ساکن محله طبرسی شمالی از سال ۷۲ بود و در کارنامه اجتماعی خود مشاوره برای ترک اعتیاد و خانواده در نقاط مختلف شهر را دارد. دانشمندی که هرچند دارای معلولیت جسمی و حرکتی است، اما به‌صورت مستمر با مؤسسه‌های خیریه همکاری دارد و عضو شورای اجتماعی محله طبرسی شمالی است.
آخرین مصاحبه‌شونده این گزارش  هم «علی پاک‌دل» است که از دوران بچگی در طبرسی شمالی ساکن بوده است. او شغل آزاد دارد و در ساعت‌های فراغتش به فعالیت در گروه‌های جهادی و مؤسسه‌های خیریه می‌پردازد.

بهتر شدن وضعیت محله انگیزه ماست
عزیزی درباره انگیزه‌اش برای عضویت در شورای اجتماعی محله می‌گوید: اصولاً رشته تحصیلی من مرتبط با شورای اجتماعی است. همچنین معلم بودنم این توانایی را به من می‌دهد که اطلاعات خوبی از وضعیت اجتماعی داشته باشم. کلاسی که ۳۰ شاگرد دارد در حقیقت بازتابی از زندگی ۳۰ خانواده مختلف است. ما در مدرسه با انواع دانش‌آموزان که  از خانواده‌های گوناگون آمده‌اند، مواجه هستیم. بعضی از دانش‌آموزان را می‌توان «کودک فقر» نامید؛ بعضی در خانواده‌های پرآسیب بار آمده و «کودکان هم دود» هستند.
به مدد آموزه‌های دانشگاهی و همچنین تجربیات دیداری که داشتم در خودم این توانمندی را دیدم که به شورای اجتماعی بیاییم و نقش‌آفرین باشم.
هاشمی‌مهر نیز درباره انگیزه‌اش برای ورود به شورای اجتماعی محله طبرسی می‌گوید: محله‌ای که برای شورای اجتماعی آن اقدام کردم، محله‌ای با تراکم جمعیت بالا، اما امکاناتی کم است. محرومیت اینجا هم در بخش مالی و هم فرهنگی است. تشکل‌ها و نهاد‌های کوچکی در این محله مشغول هستند، متأسفانه با هم همکاری ندارند که خود بیانگر محرومیت‌های فرهنگی و معضلات این بخش است. متأسفانه فعالان فرهنگی و اجتماعی منطقه نیاموخته‌اند که با هم همکاری داشته باشند و هرکدام به‌صورت جدا به دنبال اهدافی هستند که عموماً همپوشانی دارد. من به شورا آمده‌ام که با بهره از توانایی آن هماهنگی بین تشکل‌های محله ایجاد کنم. امیدوارم بتوانیم در مناسبت‌های ملی و مذهبی به‌صورت مشارکتی بین همه تشکل‌ها فعالیت مشترک و مفید داشته باشیم.
دانشمندی در پاسخ به سؤال ما درباره انگیزه‌اش برای ورود به شورای اجتماعی ابتدا به سختی‌های زندگی در این محدوده شهری اشاره می‌کند و می‌گوید: محله ما جزو حاشیه شهر است و هرچند امروزه ازلحاظ امکانات عمومی وضعیت بهتری دارد، اما تا چندی پیش نه اتوبوس داشتیم و حتی همین پل فجر که به المان منطقه تبدیل شده است در منطقه ما ساخته نشده بود. من بچه روز‌های سخت این منطقه هستم و می‌خواهم بگویم در این منطقه افرادی بوده و هستند که همه این مشکلات را تحمل کردند و امروزه در جامعه به جایگاه خوبی رسیدند. ما به‌عنوان افرادی که روز‌های سخت را دیدیم می‌توانیم صدای مردم منطقه باشیم و خواسته‌هایشان را استخراج و به گوش مسئولان برسانیم.
پاک‌دل نیز در پاسخ به سؤالی درباره انگیزه‌اش همان سخنانی را بیان می‌کند که دیگر انتخاب‌شوندگان گفته‌اند. او تأکید دارد که آمده‌ام تا برای جوان‌ها کاری بکنم و اضافه می‌کند: من از ادا نشدن حق‌الناس می‌ترسم. به نظرم الان که این مسئولیت را پیدا کردم حق همه مردم محله بر گردنم هست پس با جدیت به دنبال رفع مشکلات مردم خواهم بود.

از کودکان تا تشکل‌های اجتماعی
عزیزی درباره مهم‌ترین دغدغه‌هایش در محله می‌گوید: به‌عنوان کسی که بیشترین مواجهه‌ام با دانش‌آموزان است، معتقدم تأثیرپذیرترین و تأثیرگذارترین اقشار همین کودکان دانش‌آموز هستند. دوست دارم حس مسئولیت‌پذیری و تعلق به منطقه‌ای که در آن زیست می‌کنند، ارتقا بدهم.
او با اشاره به برنامه‌هایی که دانش‌آموزان در آن همکاری داشتند، بیان می‌کند: در طرح «چهار طبقه» از دانش‌آموزان کمک گرفته شد. در این طرح فضایی که کاربری خاصی در محله نداشت با توانمندی‌های دانش‌آموزان مناسب با روحیه کودکان، بازسازی و رنگ‌آمیزی شد. همچنین طرح خوبی مانند «همیار پلیس» را که پیش از این انجام شده بود، می‌توان دوباره از سر گرفت. طرح «زائریار» در بخشی از مدارس مشهد که شامل منطقه طبرسی می‌شد نیز از جمله مواردی است که به کودکان شخصیت و مسئولیت و احساس اهمیت می‌دهد.
معلم عضو شورای اجتماعی محله طبرسی شمالی با انتقاد از شیوه مواجهه با کودکان می‌گوید: متأسفانه محدوده سنی و شخصیتی کودکان دانش‌آموز به رسمیت شناخته نمی‌شود و بعضاً مانند بزرگ‌سال با آن‌ها برخورد می‌شود. باید شهر دوستدار کودک به کودکانش توجه داشته باشد. باید به قشر آسیب‌پذیر جامعه که کودکان ازجمله آن‌ها هستند توجه کند.
هاشمی‌مهر که به‌عنوان نماینده تشکل‌های محله طبرسی انتخاب شده نیز با اشاره به دغدغه‌هایش برای محله و شورای اجتماعی می‌گوید: تشکل‌های منطقه ما کم‌شمار هستند. باید در بین همین موارد موجود به ظرفیت‌ها و دغدغه‌های مشترک آن‌ها توجه داشت و از خلاصه توانایی‌ها و دغدغه‌های آن‌ها به نفع محله و مردم ساکن در آن بهره جست. به‌صورت عملی می‌توانم بگویم باید دید فلان تشکل که در مسجد محوری منطقه مشغول کار است چه توانمندی‌هایی دارد و تشکل‌های دیگر از آن مطلع شده تا همدلی و همراهی در عمل ایجاد شود. به نظرم شورای اجتماعی پایگاه مناسبی برای هدایت تشکل‌ها به اهداف مشترکشان
است. او که مسئول کانون فرهنگی تبلیغی رستگار است، اضافه می‌کند: در کانونی که من در آن فعالیت دارم به بحث آموزش می‌پردازیم. اصولاً محور همه کار‌های ما بحث «خانواده پویا و سبک زندگی اسلامی» است. ما می‌توانیم برای هر تشکل یا مجموعه‌ای که مخاطبانش به آموزش‌های تکمیلی در بخش آشنایی با مشخصه‌های خانواده پویا و سبک زندگی اسلامی نیاز دارند، آموزش‌های لازم را برقرار کنیم و در این بخش از آموزشگران دانشگاهی و حوزوی برجسته کمک بگیریم.

از فقر تا طلاق
دانشمندی، بانوی مشاور ترک اعتیاد، خاطرات ناگواری از خانواده‌های متعددی دارد که در چنگال اعتیاد اسیر شده‌اند و امروزه دیگر وجود ندارند. وقتی از او می‌خواهم به ۴ مشکل اساسی محله اشاره کند، می‌گوید: فقر، اعتیاد، بیکاری و طلاق مهم‌ترین مسائل این منطقه هستند.
او ادامه می‌دهد: وقتی در بین عموم مردم مشهد باشی و با آن‌ها سخن بگویی می‌گویند منطقه طبرسی منطقه سالمی نیست و مشکلات بسیاری دارد. من می‌پرسم مگر مناطق دیگر مشهد مشکل ندارند؟ مگر حاشیه‌نشین بودن جرم است؟ آن‌هایی که در بالا شهر هستند مگر همه از اول آنجا بودند؟ این مردم حاشیه‌نشین زمانی برای خودشان در روستا‌ها و شهرستان‌های خودشان جایگاهی داشتند و امروزه به دلیل شرایط نامناسب اجتماعی اینجا به پناه آمده‌اند. نمی‌خواهم منکر مسئله‌دار بودن منطقه شوم؛ اما باور کنید بخشی از آنچه به ما نسبت داده می‌شود زاییده تصورات اشتباه افراد است و آن‌قدر گفته شده که به شکل باوری عمومی در آمده است. شما را دعوت می‌کنم در این محدوده ساعت‌هایی پیاده یا سواره رفت‌وآمد داشته باشید. وضعیت آن‌طور‌ها هم که می‌گویند بد نیست.

جوان‌ها محور برنامه‌ها باشند
پاک‌دل نیز در سخنانش به نقش محوری جوانان اشاره می‌کند و می‌گوید: باید برای هر برنامه‌ای که در حوزه اجتماعی تصمیم‌گیری می‌شود به جوان‌ها و خواسته‌هایشان دقت ویژه‌ای داشت. باور کنید اگر همین نسل فعلی که فردا قرار است محور اجتماع در خانه و ادارات و بازار شوند، درست تربیت کرد و نگذاشت به آلودگی‌های مختلف دچار شوند، وضعیت کشور با جهشی مثبت در آینده نزدیک روبه‌رو خواهد شد.

درد و درمان یکجاست
پاک‌دل در ادامه ضمن اشاره به مشکلات اجتماعی منطقه می‌گوید: دائماً گفته می‌شود که این نهاد و آن سازمان باید بیایند و مشکلات را حل کنند، اما به‌هرحال ما ثمره کار آن‌ها را دیده‌ایم و کم و زیاد آن را مطلع هستیم. داروی اصلی نشستن و انتظار برای بودجه‌های رسمی نیست. بر فرض اینکه عزمی هم باشد تا درخواست و مطالبه‌ای نباشد نمی‌توان امید داشت مشکلات حل شوند و دوباره به نوعی دیگر در جامعه و محله تکرار نشوند.
او به ایده‌ای نو برای رفع مشکلات اجتماعی اشاره می‌کند و می‌گوید: هر کوچه و محدوده‌ای باید بتواند خودکفا باشد و خودش آسیب‌هایش را درمان کند. باور کنید اگر برای مردم احترام و شخصیت قائل باشیم خود مردم از پس مشکلاتشان بر می‌آیند و وقتی ببینند نهضتی عمومی راه افتاده است کمتر خواهید دید که افراد پا پس بکشند و بیشتر مردم همکاری خواهند کرد. نمونه این تجربه را در سطح کلان در دوران دفاع مقدس دیده‌ایم. در سطحی کوچک‌تر هم این سال‌ها در اردو‌های جهادی شاهد ماجرا هستیم. وقتی اعلام می‌کنیم که مثلاً قرار است فلان مدرسه را رنگ‌آمیزی کنیم یا برای فلان روستا حمام درست کنیم می‌بینم نیرو‌های مردمی بی‌چشم‌داشت حضور پیدا و معجزه می‌کنند.

ورود کالبدی به شهر وظیفه شهرداری است
عزیزی که دانش‌آموخته طراحی شهری است درباره وظیفه عمده شهرداری می‌گوید: باید شهرداری به لحاظ کالبدی وارد ترمیم بخشی شهر شود. نظام دسترسی با کیفیت پایینی در شهر ما حاکم است. پیاده‌رو‌های طبرسی ۳۰ به بعد کیفیت بسیار پایینی دارد. در این محدوده پل‌های عابر پیاده آن‌چنان بلند در نظر گرفته شده است که برای عموم دانش‌آموزان و بانوان ترس‌آفرین است.
او ادامه داد: شهرداری در ادامه فعالیت‌های کالبدی می‌تواند نقش اجتماعی بین قشر‌های مختلف داشته باشد. شهرداری با توجه به فراگیری وظایفش می‌تواند بستری خوب برای این باشد که اقشار مختلف خواسته‌های عمومی‌شان را در این قالب مطرح کنند.
پاک‌دل خبر از نبود اعتماد عمومی به برنامه‌های شهرداری می‌دهد و می‌گوید: به نحوی در بین بعضی از مردم رویکردی مناسب به شهرداری و برنامه‌هایش وجود ندارد. شورای اجتماعی باید اثبات کند که می‌تواند بلندگوی مردم  باشد و شهرداری هم برآمده از مردم و برای حل مشکلات آنان است. باید اثبات کنیم رفیق مردم هستیم و نه رقیب آن‌ها.

ایجاد روزبازار و کارگاه عمومی
دانشمندی که نمایندگی جامعه معلولان ایران در شعبه مشهد را نیز در کارنامه دارد، می‌گوید: با توجه به وجود نیروی کار در شمار بالا در این محدوده و فقری که در آن شاهد هستیم شهرداری می‌تواند روز بازار‌های متعددی در منطقه راه بیندازد تا مشاغل خانگی حمایت شده باشند. اگر در زمین‌های خالی منطقه کارگاه‌هایی برای تولید موارد مختلف صنعتی و خدماتی راه بیندازند مطمئن باشید وضع منطقه متحول خواهد شد و بسیاری از مشکلات اجتماعی کم خواهد شد.

پیگیری کمبود‌ها و توانمندی‌های منطقه
عزیزی با اشاره به توانمندی‌های محله می‌گوید: فضا‌های رهاشده (پِرت) در منطقه بسیار است که هم می‌تواند مسئله‌ساز باشند و هم ازجمله توانمندی‌های منطقه محسوب می‌شوند. این زمین‌ها هم در شریان‌های اصلی و هم کوچه‌های فرعی قرار دارد. این زمین‌ها عموماً امروزه محلی مناسب برای بزهکاری شده است، اما می‌تواند با بهره‌گیری صحیح کمبود‌های فضای سبز در منطقه را جبران کند.
او به متوازن‌سازی شهری اشاره می‌کند و می‌افزاید: کاربری‌های منطقه به شکل متوازنی تقسیم نشده و همین مسئله در منطقه‌ای که اصولاً کم برخوردار است باعث کم برخورداری مضاعفی برای بخشی از اهالی شده است؛ مثلاً در نقطه‌ای شاهد تجمع کاربری‌های مذهبی هستیم یا در بخشی دیگر فضای سبز کافی وجود دارد، اما در دیگر نقاط از این بخش‌ها خبری نیست که هویت شهری و محلی را مخدوش می‌کند. هاشمی مهر با اشاره به ظرفیت جمعیتی بالای منطقه طلاب و طبرسی می‌گوید: اگر بخواهیم با متر و معیار‌های کشور‌های پیشرفته به ظرفیت بالای جمعیتی منطقه و محله نگاه کنیم دارای ظرفیت مناسبی هستیم. کشور‌های صنعتی به دنبال جمعیت بیشتر هستند. بیشتر افراد در این منطقه با هم خویشاوند یا در ارتباط گسترده هستند و می‌توان با بهره‌گیری از این ارتباط گسترده که در دیگر نقاط مشهد کمتر دیده می‌شود به بهسازی وضعیت اجتماعی امید داشت. او در پایان به کمبود‌های محدوده منطقه ۳ و منطقه طبرسی اشاره و بیان می‌کند: به‌رغم وجود زمین‌های خالی با مشکل کمبود یا حتی نبود فضای سبز مواجه هستیم. همچنین امکانات ورزشی منطقه خیلی ضعیف است. مسئله اشتغال جوانان هم از جمله معضلات است که شورای اجتماعی می‌تواند با همکاری میان بخشی میان نهاد‌ها و تولیدکنندگان عمده و با استفاده از نیروی فراوان کار به ترمیم آن بپردازد.
پاک‌دل با تأکید بر سرمایه اجتماعی منطقه طبرسی بیان می‌کند: از توانمندی‌های منطقه می‌توان به ارتباط نزدیک و خوب مردم ساکن در این محدوده اشاره کرد. اگر هم بعضی اوقات شاهد درگیری‌های اجتماعی هستیم مسئله به کمبود‌های اقتصادی برمی‌گردد وگرنه عموم مردم منطقه هوادار هم هستند و از مهربانی با یکدیگر دریغ ندارند. این رفتاری است که از سال‌های قدیم در بین آن‌ها رواج داشته است. او به مشارکت بالای اجتماعی مردم محله طبرسی اشاره می‌کند و می‌افزاید: در کمتر محله‌ای از شهر شاهد این هستیم که وقتی اعلام می‌شود حرکتی اجتماعی یا فرهنگی در محله در حال اجراست شاهد حضور افراد زیادی هستیم. نمونه این موضوع مشارکت ۵ هزار نفری در کاروان غدیر بود که حرکتی خودجوش و مذهبی در چند ماه گذشته بود و رسانه‌ها هم آن را انعکاس دادند. پاک‌دل با اشاره به نبود فضای عمومی برای گفتگو بیان می‌کند: شاید از مهم‌ترین مشکلات ساختاری محله که البته در دیگر نقاط شهری هم کم و بیش وجود دارد، پیش‌بینی نشدن جایگاهی برای تجمع مردم و بیان خواسته‌هایشان است. هرچند مساجد نقش قدیمی در این بخش دارند، اما باید به فکر بود تا فضایی عمومی راه انداخت تا مردم بتوانند با هم تبادل فکر و نظر داشته باشند.