فرایند جهانی شدن و ابعاد مختلف دغدغه‌های شهر‌ها سال‌هاست که در حوزه‌های مختلف به چالش اصلی محققان و مدیران شهری بدل شده است. آلودگی هوا، تخریب محیط‌زیست، شلوغی معابر و ترافیک، افزایش و تراکم جمعیت شهرنشین، افزایش تولید زباله و فاضلاب شهری، کمبود منابع و امکانات، دغدغه‌های فرهنگی و... ازجمله چالش‌هایی است که همه کلان‌شهر‌های جهان با آن درگیرند. بی‌تردید یافتن راه‌حل‌هایی برای رفع این چالش‌ها نیازمند مشارکت و چاره‌اندیشی جمعی همه کلان‌شهرهاست. مؤثرترین پاسخ شهر‌ها برای رفع این نیاز، تشکیل سازمان‌ها و نهاد‌های شهری بین‌المللی است که در راستای به اشتراک‌گذاری دانش و انتقال تجارب شهر‌ها به یکدیگر شکل گرفته‌اند. چنین سازمان‌ها و نهاد‌هایی در امتداد خود موجب سوگیری سطوح مختلف مدیریت‌شهری به سمت بحث‌های متنوع سیاست‌گذاری، تصمیم‌سازی و عملیات بین‌المللی می‌شوند.

یکی از تحولات و نظریات موثق برای پاسخ‌گویی به این نیاز‌ها و پرداختن به چالش‌های پیش روی شهروند امروز، ضرورت پرداختن به دیپلماسی شهری به‌عنوان عامل اصلی تعامل با دیگر نهاد‌های همسو و طرح دغدغه‌های مشترک برای یافتن راهکار‌های بهینه است. ابزار‌هایی همچون روابط خواهرخواندگی، تشکیل نهاد‌های بین‌المللی شهری، اعزام یا تبادل استاد و کارشناس، تعاملات فنی و اجرایی، به اشتراک‌گذاری دانش و سخت‌افزار و مانند آن، فقط برخی از دستاورد‌های دیپلماسی شهری در راستای اعتلای ظرفیت‌ها و منابع، همچنین معرفی توانایی‌های شهر‌ها در عرصه جهانی است. برای نمونه، معرفی ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری و سرمایه‌پذیری یک شهر که اولین رکن جذب منابع بین‌المللی برای آن حوزه تمدنی است، فقط در سایه انجام دیپلماسی شهری ممکن است. برندسازی و تصویرسازی که از آن به‌منزله جوهره جذب سرمایه‌های فنی، انسانی، سخت‌افزاری، علمی و مالی یاد می‌شود نیز کلان‌شهر‌ها را به ارتقای سطوح ارتباطات بین‌المللی خود مجبور کرده است.

با این حال باید توجه کرد که منظور از دیپلماسی شهری، تقابل شهر‌ها با دیپلماسی ملی و رسمی یک کشور نیست، بلکه دیپلماسی شهری به‌عنوان مکمل و پشتیبان در کنار دیپلماسی رسمی یک کشور به رفع آن دسته از نیاز‌های جوامع می‌پردازد که دیپلماسی رسمی به‌تن‌هایی قادر به شناسایی، مدیریت و تأمین آن‌ها برای شهروندان خود در عرصه بین‌الملل نبوده است. به‌طور کلی می‌توان گفت دیپلماسی رسمی در خدمت تحلیل و انجام معادلات کلان و ساختاری و پیرو اهداف کلی و سیاسی است که در نهایت به‌نوعی بازوی سیاست خارجی حکومت یک کشور محسوب می‌شود. دیپلماسی شهری، اما نیاز‌های ملی را در نظر می‌گیرد و به‌عنوان ابزاری در خدمت شهروندان و رفع دغدغه‌های روزمره آن‌ها از دریچه ارتباطات فراملی است. در این فضا، شهر‌ها به‌عنوان بازیگران جدید عرصه روابط بین‌الملل در کنار دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی برای حضور در بازی تأثیرگذاری بین‌المللی و پیگیری منافع خود ظاهر شده‌اند و سعی دارند به‌واسطه جایگاه خود در مدیریت امور بین‌الملل و حکمروایی جهانی منافع هرچه بیشتری کسب کنند. در عصر انفجار اطلاعات، افزایش آگاهی فردی و اجتماعی از اهمیت زندگی شهری و ملزومات آن موجب شده است که شهروندان بیش از پیش خواهان اهتمام نظری و عملی مدیران شهری و دولتی به اولویت‌های زندگی شهری و حکمروایی مطلوب باشند. امروزه مفهوم دیپلماسی در مدیریت نیاز‌های شهروندان مبتنی بر آگاهی و در حضور چندجانبه در نشست‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌های بین‌المللی تجسم یافته است.

 

دیپلماسی چندجانبه شهری و نهاد‌های مرتبط با موضوعات شهری، در واقع معلول وابستگی شهر‌ها به هم است که این امر در قالب تأسیس و عضویت در سازمان‌های عمده بین‌المللی شهری همچون متروپلیس (Metropolis) و «UCLG» نمود پیدا می‌کند. تأثیر رسانه‌های دیجیتال و فضای مجازی نیز در کنار حضور شهر‌های شاخص دنیا در این نهاد‌های بین‌المللی غیردولتی و انجمن‌های فراملی نیزکتمان‌ناپذیر است و همین عامل موجب شده تا شهروندان شهر‌های ایران با قدمت مدنیتی (شهرنشینی) چندهزارساله نیز ضرورت تعامل با جامعه جهانی را به عنوان یک عامل حیاتی رونق شهر و ارتقای شاخصه‌های شهروندی، از مدیران شهری خود مطالبه نمایند. در این راستا شهرداری مشهد با درک این دغدغه و نیاز‌ها با آینده‌نگری در اوایل دهه ۷۰ خورشیدی به مطالعه توان و زیرساخت‌های سازمان‌های بین‌المللی و همچنین نقش متقابل کلان‌شهر‌ها در رفع این دغدغه‌ها اقدام کرد.

این مطالعات در نهایت به اقدام مشهد برای عضویت در سازمان‌های برجسته بین‌المللی همچنین حضور و میزبانی از نشست‌های کلیدی فراملی منتج شد. آموزش مدیران و کارشناسان ملی و بین‌المللیِ عرصه مدیریت شهر در موضوعات مورد علاقه شهر مشهد و حول چالش‌های پیش رو نیز از جمله اقداماتی است که شهرداری مشهد به واسطه عضویت و میزبانی از نهاد‌هایی همچون انجمن کلان‌شهر‌های جهان، صندوق جهانی توسعه شهر‌ها و سازمان شهر‌های متحد دولت‌های محلی انجام داده است. اما اقدامات شهرداری مشهد به همین موارد محدود نمی‌شود. اعزام هیئت‌های تخصصی شهرداری به کارگاه‌های آموزشی بین‌المللی و نشست‌های تخصصی جهانی نیز گوشه‌ای از اقدامات شهرداری مشهد برای به روزرسانی کیفی و کمی سرمایه‌های شهری خود بوده است. در این راستا شهرداری مشهد توانسته جاذبه‌های زیارتی و گردشگری، توان فنی و اجرایی، ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری، منابع و ظرفیت‌های بالقوه و دیگر مؤلفه‌های شهر را در عرصه بین‌الملل معرفی کند و به ارائه تصویری مطلوب‌تر از شهر و کشور در نگاه مخاطب جهانی اقدام نماید.

فعالیت‌های پیشرو در مدیریت‌شهریِ شهر مشهد و در حوزه ارتباطات بین‌الملل نیز موجب شده تا امروزه شهرداری مشهد نامی آشنا در سازمان‌های تأثیرگذار بین‌المللی در حوزه زیست شهری و در عرصه جهانی باشد. این توان بازیگری در عرصه فراملی تا جایی است که به اذعان نهاد‌ها و شهر‌های شاخص بین‌المللی، مشهد بیش و پیش از دیگر شهر‌های ایران و حتی منطقه در حوزه ارتقای نقش بازیگری و تصمیم‌سازی بین‌المللی تأثیرگذار بوده است. در چنین مسیری شهرداری مشهد از سال ۲۰۱۰ عضو ارشد شورای سیاست‌گذاری و شورای اجرایی سازمان شهر‌ها و دولت‌های متحد (UCLG) به‌عنوان بزرگ‌ترین سازمان مردم‌نهاد جهان (همچنین صاحب کرسی در سازمان ملل متحد) بوده است. همچنین مشهد موفق شده است تا از سال ۲۰۱۰ به‌عنوان عضو هیئت‌مدیره انجمن کلان‌شهر‌های جهان (metropolis) و میزبان دفتر منطقه‌ای شبکه آموزش این سازمان خدمات متقابل کلان‌شهر‌های جهان را با مشهد و به طور ویژه در موضوع آموزش و انتقال تجربیات مدیریت‌شهری، راهبری نماید. شایان ذکر است که صندوق جهانی توسعه شهر‌ها (FMDV) نیز با ابتکار و به پیشنهاد شهر مشهد در پاریس تشکیل شده است که هم‌اکنون با مرکزیت دفتر بارسلون به فعالیت ادامه می‌دهد. اکنون به برکت وجود آستان مقدس حضرت امام رضا (ع) و به اذعان بسیاری از کارشناسان بین‌المللی و به تصدیق شاخصه‌های آماری، تعاملات و فعالیت‌های مؤثر شهرداری مشهد در حوزه ارتباطات بین‌المللی موجب شده است تا مشهد به‌عنوان شهری پیشران و پیشرو در ارتباطات بین‌الملل و دیپلماسی شهری در عرصه جهانی شناخته و تثبیت شود؛ در این‌باره قدردان حمایت همه زائران و مجاوران این شهر و درایت مدیران و کارشناسان مدیریت‌شهری شهر مشهد در ادوار مختلف هستیم.