برخی از کوچه‌های شهر مشهد گذشته‌ای بسیار خاص‌تر از امروز خود دارند. این دسته از کوچه‌ها روزگاری محل سکونت شخصیت‌های برجسته فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و... بوده و مردم آرزوی سکونت در آنها را داشته‌اند، اما اکنون یا در تغییرات متعدد بافت بخش تاریخی شهر به‌طور کامل نابود شده‌اند و تنها نامی از آنها باقی مانده است یا هرچند به حیات خود ادامه می‌دهند، از آن شکوه و عظمت گذشته‌شان رد و اثر چندانی باقی نمانده است، تا‌حدی‌که اغلب ساکنان امروزی‌شان هم از گذشته پرطمطراق و ارزشمند محدوده محل سکونت خود خبر ندارند؛ به‌طور مثال هیچ‌کدام از ساکنان امروز کوچه گلکار‌های خیابان آیت‌ا... شیرازی نمی‌داند که روزگاری این کوچه محل سکونت استاندار وقت خراسان، علی منصور، بوده است، یا اهالی کنونی کوچه‌نو بالاخیابان نمی‌دانند که منزل آیت‌ا... میرزا مهدی اصفهانی، مؤسس مکتب تفکیک، در کوچه محل سکونت کنونی آنان قرار داشته است.
کوچه سرآسیا هم چنین حکایتی دارد و نه‌تنها هیچ‌کدام از ساکنان کنونی آن نمی‌دانند که روزگاری این کوچه محل سکونت میرزامهدی خدیو‌گیلانی و محل رفت‌و‌آمد اصحاب سراچه بوده است، حتی نمی‌دانند در دوره‌ای، آسیاب مظفرالدین‌شاهی در ابتدای کوچه آنان قرار داشته است.
کوچه‌ای قاجاری با نام‌های بی‌شمار
در نقشه ۱۲۴۸ خورشیدی (نقشه دالمج متعلق به دوره قاجار) نامی برای این مسیر معین نشده، اما بر‌اساس سنت متداول اسم‌گذاری بنا‌ها و مکان‌ها در ایران از‌آنجا‌که کوچه موردنظر ما رو‌به‌روی تخت داروغه قرار داشته و روی نهر آب بالاخیابان بوده است می‌توان مدعی شد یکی از نخستین اسامی غیر‌رسمی این گذر، کوچه مقابل تخت‌داروغه یا به‌اختصار کوچه تخت‌داروغه بوده است.
درباره نخستین نام رسمی این کوچه هم باید به اقدامات عمرانی صورت‌گرفته از سوی مظفرالدین‌شاه در مشهد مراجعه کرد؛ بر‌اساس آنچه در کتیبه نصب‌شده در جانب جنوبی ورودی صحن انقلاب (از سمت بست شیرازی ثبت شده است) به‌دستور پنجمین شاه قاجار در سال ۱۳۱۷ قمری (برابر با ۱۲۷۸ خورشیدی) ضمن پیرایش نهر آب خیابان، طاحونه‌ای روی این نهر در محدوده بالاخیابان ایجاد شده است.
اسناد بازگو‌کننده این واقعیت است که طاحونه مظفری در محدوده تخت‌داروغه قدیم قرار داشته و به‌همین‌دلیل کوچه موردنظر ابتدا به کوچه طاحونه و سپس به کوچه سر‌آسیاب و به‌صورت خلاصه به شکل کوچه سرآسیا معروف می‌شود. این عنوان در حالی سال‌های بسیار به‌عنوان نام رسمی کوچه مورد‌استفاده قرار گرفت که از دهه آخر قرن ۱۳ خورشیدی تا حدود دو دهه بعد به‌دلیل سکونت کوتاه‌مدت مرحوم خدیو‌گیلانی، بزرگ حلقه ادبی‌فرهنگی اصحاب سراچه، در این کوچه، مردم آن را به نام کوچه خدیو‌گیلانی یا کوچه خدیو هم می‌شناختند.
این کوچه در سال‌های بعد و با شماره‌دار شدن خیابان نادری، به نام نادری۱۳ شناخته شد و پس از تغییر نام نادری به توحید در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی، توحید۱۷ نام گرفت. این تغییر شماره به‌دلیل اضافه شدن دو فرعی بن‌بست به فهرست کوچه‌های شمالی (حدفاصل میدان شهدا تا فلکه توحید) بود.
چندی بعد هم با شهادت یکی از ساکنان کوچه، نام وی، یعنی شهید غلامرضا ماهیان، روی تابلوی ورودی کوچه کنار عنوان توحید ۱۷ جای گرفت. سرانجام اینکه در ماه‌های اخیر و بر اثر دستور شورای اسلامی ششم شهر مشهد عنوان توحید به مانند همه تابلو‌های حدفاصل فلکه توحید و میدان شهدا از تابلوی ورودی کوچه حذف شد و با کاهش شماره آن از هفده به ۹ به‌دلیل حذف برخی از کوچه‌های این مسیر در جریان طرح نوسازی میدان شهدا، عنوان شهید جمهور آیت‌ا... رئیسی۹ بر تابلوی ابتدای کوچه -در کنار نام شهید ماهیان- نقش بست.
گذر «میرزامهدی خدیو‌گیلانی» و «اصحاب سراچه»
اسناد و نقشه‌های موجود از مشهد، بازگو‌کننده این مهم است که کوچه سرآسیا یکی از فرعی‌های بن‌بست بالاخیابان عهد ناصری است. بر‌اساس آنچه دالمج در نقشه خود ترسیم کرده، این کوچه در میانه قرن۱۳خورشیدی، مسیری تشکیل‌شده از دو بخش بوده که در دو سوی آن پلاک‌های مسکونی بزرگ قرار داشته است.
لایه مسکونی این کوچه، به‌ویژه در بخش دوم بسیار کم‌رنگ بوده و تنها پس از یک بنا یا خانه‌باغ به باغات کرومی یا همان محدوده‌های بزرگ صیفی‌کاری (مشهدی‌ها بدان بختره می‌گویند) در بخش شمال‌غربی شهر ختم می‌شده است؛ همچنین به گواه این نقشه، درست در مقابل کوچه سرآسیا در آن دوران تخت‌داروغه بالاخیابان قرار داشته که داروغه شهر هر‌روز روی آن می‌نشسته و به بررسی و رفع مشکلات مردم می‌پرداخته است.
وضعیت این کوچه در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها بر مشهد هم تغییر چندانی از منظر طول و وسعت (نسبت به سال‌های قبل) پیدا نکرده و در این دوران هم باغات صیفی‌کاری پایان بخش فضای مسکونی آن بوده است؛ البته در این دوره حدودا پنجاه‌ساله، دو تغییر بزرگ در ساختار عمومی کوچه رخ داد که هر‌کدام به‌نوعی باعث شهرت بیشتر آن شد؛ نخست در عهد مظفرالدین‌شاهی و به دستور او و به همت محمدرضا صدیق‌الدوله، متولی‌باشی آستان‌قدس‌رضوی، در مکان تخت‌داروغه سابق یک طاحونه یا آسیاب ایجاد شد که باعث آبادانی بیشتر محدوده‌های اطراف، از جمله این کوچه شد.
تغییر بزرگ دوم در دهه پایانی سده۱۳خورشیدی واقع شد و در جریان آن میرزامهدی خدیو‌گیلانی (از دانشمندان، شعرا و عرفای نامدار عهد قاجار) در این کوچه سکونت اختیار کرد. حضور او که مطرح‌ترین عضو نخستین انجمن ادبی فرهنگی شناخته‌شده در مشهد، یعنی حلقه اصحاب سراچه، محسوب می‌شد، سبب مشهور شدن کوچه سرآسیا در بین مردم عادی شد.
روزگار کوچه «سرآسیا» در دوره پهلوی
نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی را باید دوران تکامل کوچه سرآسیا دانست. در این دوران ساختار کوچه به دو دلیل مختلف تغییرات زیادی پیدا می‌کند و تا حد بسیاری مشابه وضعیت کنونی می‌شود. دلیل نخست تغییر کاربری زمین‌های بزرگ صیفی‌کاری بخش انتهایی کوچه و همچنین باغات مشجر مجاور آن در محدوده هشت‌آباد است که عامل افزایش فضا‌های مسکونی در این کوچه و همچنین خارج شدن آن از وضعیت بن‌بست است. در پایان این دوره، کوچه سرآسیا از طریق فرعی‌هایش به کوچه رضوی‌ها و کوچه خندق متصل می‌شده است.
دومین عامل تغییرات عمده کوچه در این‌بازه زمانی، کوچک شدن پلاک‌های بزرگ آن به پلاک‌های کوچک‌تر است. این مسئله سبب افزایش تعداد پلاک‌های کوچک این مسیر نسبت به پلاک‌های بزرگ‌تر و همچنین ساخت‌و‌ساز در کوچه و تغییر ساختار بنا‌های آن از بنا‌های کهن حیاط محور قاجاری به پلاک‌های جدید بنا‌محور پهلوی شد.
کوچه‌ای با یک حجره تجاری
کوچه سرآسیا در دوران پس از انقلاب‌اسلامی با اینکه بسیاری از بنا‌های قدیمی کوچه تخریب شده و جای خود را به بنا‌های چند‌طبقه با مصالح امروزین داده‌اند، تغییر عمده‌ای را در ساختار خود ندیده است. نکته درخورتوجه دیگر اینکه کوچه سرآسیا در همه سال‌های عمر خود بافتی مسکونی داشته و در سراسر آن تنها یک پلاک تجاری وجود دارد و آن هم یک خواربار‌فروشی محلی است.
تنها مراکز عمومی این کوچه هم دفتر کانون ناشنوایان خراسان‌رضوی و دفتر مرکز نیکوکاری بیت‌المهدی (عج) موقوفه باقریه هستند که هر دو در منازل مسکونی استقرار پیدا کرده‌اند. سرانجام اینکه به‌رغم نوسازی بسیاری از پلاک‌های این کوچه، هنوز چند‌پلاک ارزشمند تاریخی از دوران پهلوی اول و چند پلاک واجد ارزش از دوران پهلوی دوم دارد؛ همچنین سه بنای قاجاری در این کوچه دیده می‌شود.
{$sepehr_key_119487}
یادی از نامداران کوچه «سرآسیا»
بدون هیچ تأملی باید مرحوم میرزامهدی خدیو‌گیلانی، دانشمند، شاعر و عارف نامدار عهد قاجار و سر‌سلسله اصحاب سراچه، را مهم‌ترین شخص شناخته‌شده‌ای دانست که روزگاری از عمر خود را در این کوچه سر کرده است. مرحوم حاج‌علی اشکذری، مؤسس بنای بیت‌الرقیه (س) خیابان نکاح مشهد، هم دیگر چهره شایان‌احترام این کوچه است که ابتدا کار خود را در منزل مسکونی‌اش در همین کوچه آغاز کرد و بعد‌ها تغییر مکان داد.
خاندان غلامی که مالکان سابق خانه قاجاری موسوم به پلاک۲۳ فرعی دوم مسیر غربی‌شرقی کوچه بودند و خاندان داوودی که اکنون مالک خانه تاریخی قاجاری بن‌بست نخست بخش دوم جنوبی‌شمالی کوچه هستند هم از خاندان‌های قدیمی ساکن این کوچه محسوب می‌شوند؛ همچنین باید از خانواده‌های دهقانی اشکذری، قدمگاهی، شاندیزی، دلاور، صحرایی سلاخ و هلاکوییان به‌عنوان افرادی که همه عمر یا بخشی از زندگی خود را در این کوچه گذرانده‌اند، یاد کرد.
دو خانواده ماهیان و شابرم نیز که هر‌کدام یکی از عزیزان خود، یعنی شهیدان غلامرضا ماهیان و علیرضا شابرم را در جریان جنگ تحمیلی در دفاع از ایران عزیز از دست دادند از دیگر خانواده‌های قدیمی این کوچه محسوب می‌شوند. سرانجام اینکه خانواده عزیزی هم به‌عنوان مالکان یگانه تجاری این کوچه سال‌های بسیاری است که در آن سکونت دارند.