شیرین سیدی، فاطمه تفضلی | شهرآرانیوز؛ باران‌های بهاری همیشه هم‌زمان با آنکه طراوت‌بخش و شادی‌آفرین هستند، خسارت‌های فراوانی را هم به بار آورده‌اند که سیل سال گذشته مشهد یکی از این نمونه‌هاست؛ البته مشهد یک‌باردرخرداد سال ۱۳۲۹ و بار دیگر در اردیبهشت سال ۱۳۴۲ سیل‌های خانه‌براندازی را پشت‌سر گذاشت که با مرگ تعداد بسیاری از مشهدی‌ها و خرابی خانه‌ها و کاشانه‌های بسیاری پایان گرفت. سیل سال گذشته در کنار اندوه و حوادث بسیارش، یک سؤال را مطرح کرد؛ وقتی سیل می‌آید، باید مسیری برای جریان آب باز باشد تا سبب خرابی خانمان مردم و قاتل جانشان نشود، اما این مسیر‌ها که همان مسیل‌های شهر هستند، چرا بسته بودند؟
این سطر را بگذارید کنار این توضیح که شهر مشهد در دشتی با شیب کم (از شمال غربی به‌سمت جنوب شرق) قرار دارد و رودخانه کشف‌رود از حدود پنج‌شش‌کیلومتری شمال آن میگذرد؛ رودخانهای با ارتفاع پایین که خطر سیل ایجاد نمیکند. از‌سویی تا‌زمانی‌که شهر در داخل حصار خودش بود، خندق و بارو نقش سیل‌بند را هم ایفا میکردند.
وقتی ازحدود صد سال پیش، شهر پا از این حصار چند‌صد‌ساله فراتر گذاشت، سیل به بلایی مدام تبدیل شد، یک رگبار کافی بود تا زندگی مردم را آب فرا بگیرد و هراز‌چندی هم یک سیل اساسی، کل زندگی را ببرد؛ موضوعی که حتی خود سدی در‌برابر توسعه شهر در این بخش هم بوده و داستان سیل و مسیل را به یکی از قصههای پر‌تکرار قرنی که گذشت، بدل کرده است. برشهایی از این داستان طولانی و فرایند ساخت مسیل‌های شهر را براساس اسناد و اطلاعات موجود در آرشیو مرکز اسناد تاریخ و توسعه شهری شهرداری مشهد روایت خواهیم کرد.
{$sepehr_key_122012}
اولین قدمها برای ساخت مسیل
سال ۱۳۰۳ قمری (حدود ۱۲۶۵ خورشیدی) روزنامه ایران، شماره ۵۹۹، گزارشی از سیلی نوشته که از چهنو و عیدگاه وارد شهر شده است. این جریده توضیح داده که این سیل در حوالی دروازه پایین‌خیابان یک نفر را که سوار بر چهارپایش در حال حمل هیزم بوده، به‌اضافه سی رأس گوسفند با خود برده است.
این سیل که میتوان آن را به کاهش استحکام برج‌و‌باروی شهر هم نسبت داد، مقدمه مصائب سیل بود. خوب است بدانید با گسترش تخریب باروی شهر از اواخر قرن ۱۳ تعداد سیلها افزایش یافت. میدانیم در سال‌های ۱۳۰۱، ۱۳۱۳، ۱۳۲۹ و ۱۳۴۲، سیل، مشهد را درنوردیده است. سیلها میآمدند؛ اما مسیل مناسبی برای هدایت آنها وجود نداشت.
دو مسیل یا کانال «نهر خیابان» در میان شهر و «کال قره‌خان» در کنار خندق شهر را میتوان اولین مسیل‌های مشهد دانست. عزم ساخت مسیل برای مشهد، اما از سال ۱۳۱۳ رقم خورد و حتی قرار شده بود نقشه مسیر آن به درخواست بلدیه، توسط سرمهندس خارجی وزارت داخله انجام شود. ساخت این مسیل، اما تا سال ۱۳۱۵ و بستن قرارداد کلان‌پروژه ساخت زیرساختهای شهری در مشهد که شامل: لوله‌کشی آب، ساخت کارخانه برق، تلفن‌خانه، فاضلاب، آسفالتریزی و مسیل می‌شده، محقق نشد.
مجموعه‌مکاتباتی هم که میان ایالت خراسان با دفتر ریاست وزرا و وزارت داخله و همچنین این نهاد با دفتر مخصوص پهلوی اول رد‌و‌بدل شده و موضوع آن همین پروژههای عمرانی نظیر مسیل در مشهد بوده، موجود است که اساس آن قرارداد شهرداری با «شرکت کل ساختمان ایران» است؛ در این قرارداد، یک‌هشتم مبلغ، یعنی یک‌میلیون ریال، به ساخت مسیل اختصاص یافته بود.
در ادامه، اما مشکلات مالی و اجرایی سبب می‌شود ابتدا تنها دو طرح مسیلسازی و آسفالتریزی توسط این شرکت آغاز شود و، چون عزم اجرای پروژه ساخت مسیل، پیش از بارندگیها جدیتر بود، این‌بارمحمود جم که پیش‌تر والی خراسان بود، اما در آن دوران روی صندلی نخست‌وزیری تکیه زده بود به مشهد می‌آید و دستور می‌دهد از میان همه پروژههای بلندپروازانه، کار مسیل را در اولویت قرار دهند و سریع‌تر به سرانجام برسانند: «برای اینکه کار مسیل تأخیر یافته و [باید]قبل از بارندگیها تمام شود، از محل استقراض و تحت نظارت کامل بودجه صرف این طرح شود.»
سال بعد یعنی در سال ۱۳۱۶ نیز ساخت مسیلی در اراضی آبکوه مشهد اجرا شده است. سال ۱۳۱۷ نیز چنان‌که از گزارشهای جانبی برمیآید، ساخت مسیل در محدوده کوهسنگی در حال انجام بوده که آن‌هم به سرانجام می‌رسد و به‌این‌ترتیب، در چند فاز، مسیلهایی برای شهر در‌حال‌توسعه مشهد با توجه به اوضاع مالی شهرداری و دولت، ساخته شد؛ البته ناگفته نماند در این دوران علاوه بر ساخت مسیل، نگهداری و نظافت آنها هم به وظایف شهرداری افزوده شده بود.
یک تصمیم جدی و مسیلی به نام یک شهردار
این مسیل‌ها متأسفانه با‌وجود هزینههای سنگینشان، نتوانستند مانع سیل شوند؛ سیلی که ناگهان در عصرگاه ۸ خرداد ۱۳۲۹ جاری شد و محله عیدگاه مشهد را زیر آب برد و بیش از هفتصد خانه را خراب کرد، شاهدی بود بر این ادعا. این سیل از سمت کال وکیل‌آباد به سوی شهر سرازیر شده و، چون حاوی چوب و خاشاک بوده، مسیر دهانه پل را مسدود کرده و درنهایت آب و الوار با سرعت زیاد از پشت محله سعدآباد، خیابان فردوسی (دانش کنونی)، خیابان تهران و دروازه عیدگاه به سوی مرکز شهر آمد. از باغ خونی تا محله عیدگاه در سیل گرفتار شدند و خرابی فراوانی به جا گذاشت.
آن زمان تقصیر را بر انسداد مسیل‌ها و ساخت پل‌ها گذاشتند و موضوع به یک مسئله ملی تبدیل و مقرر شد شهرداری مسیلی به طول شانزده کیلومتر بسازد. این پروژه ۸ آبان سال ۱۳۳۱ آغاز شد؛ یعنی زمانی که کشور به سبب ملی‌اعلام‌کردن نفت، در تحریم به سر می‌برد. با‌این‌همه، دولت مصدق با پرداخت وام ۱۱ میلیون و ۷۰۰ هزار‌ریالی به شهرداری مشهد موافقت کرد؛ اما تأمین آن به‌این‌آسانی نبود. برای مثال، بودجه سال ۱۳۳۳ شهرداری ۶۱ میلیون ریال و بدهی سال ۱۳۳۲ این نهاد، نصف این بودجه بود.
مسیل ضروری دور شهر، اما در دوره شهرداری عبدالوهاب اقبال اجرا شد. او که طی سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۴ شهردار مشهد بود، موفق شد مسیل را بسازد، تصفیه بدهی این پروژه، اما ساله‌ها زمان برد و حتی هشت سال پس از انجام آن، مالکان به سبب استفاده از اراضیشان به دنبال دریافت غرامت از شهرداری بودند.
در بُعد فنی، اما وقتی سال بعد، یعنی بین سال‌های ۱۳۳۵تا ۱۳۳۹ باران‌های فراوان، خطر سیل را شدت میبخشید، پروژه مسیل دور شهر که به کال اقبال هم شهرت یافته بود، موفقیت خود را نشان داد. توسعه این کال و اتصال آن به دیگرمسیلهای شهر ادامه داشت؛ اسفندماه ۱۳۵۰ شهرداری برای خارج‌کردن آب داخل شهر، کانالی سه‌کیلومتری حفر کرد تا دو مسیل قدیمی کال قره‌خان و نهر خیابان را در محدوده قلعه محمدآباد به مسیل اقبال متصل کند.
{$sepehr_key_122013}
وضعیت مسیل‌ها تا پایان قرن ۱۴ خورشیدی
ساخت مسیل‌ها پس از انقلاب اسلامی هم ادامه داشت. دو مسیل چهل‌بازه در دهه ۶۰ و مسیل آب‌و‌برق در دهه ۸۰ ساخته شدند، چنان‌که تا ابتدای دهه ۱۳۹۰ مشهد ۱۷۲ کیلومتر مسیل در محدوده شهری داشت که ۱۱۲ کیلومتر آن در تعهد شهرداری بود. نهر نادری، کال قره‌خان، مسیل اقبال، چهل‌بازه، آب‌و‌برق، چهارچشمه، پنجتن و التیمور، دیشدیش و رسالت ازجملهمسیلهای مشهد هستند و توصیف مسیر مسیل‌های طولانی شهر از این قرار است:
نهر نادری که اکنون انحراف‌یافته مسیر نهر بالا و پایین‌خیابان است و از شمال حرم مطهر میگذرد. کال قره‌خان از اواسط خیابان فلسطین شروع شده و در امتداد جنوب شرقی به مسیر خود ادامه می‌دهد.
مسیل طویل اقبال به دو آب‌راه غربی و شرقی تقسیم شده است. مسیل اقبال غربی از محدوده اراضی دانشگاه فردوسی مشهد شروع شده و در حوالی آپارتمان‌های مرتفع به مسیل چهل‌بازه فرعی متصل می‌شود و پس ازعبور از عرض صد‌متری کمربندی درنهایت به کشف‌رود اتصال می‌یابد. مسیل اقبال شرقی نیز رواناب‌های سطحی و آبراهه‌های کوچک دامنه ارتفاعات بینالود را که به‌سمت شمال جریان دارند، جمع‌آوری کرده و پس از حرکت به دور مشهد در نهایت به کشف‌رود میریزد.
کال چهل‌بازه به طول حدود پانزده کیلومتر آب‌راهه اصلی رودخانه‌های بالادست بند گلستان و رواناب‌های حاصل از بارندگی مشهد در منطقه شمال غربی و شمال شهر را جمع‌آوری میکند و مسیل آب و برق که شامل یک مسیر اصلی و چند شاخه فرعی است، از باغ‌های پاچنار در مجاورت اراضی شهید برونسی سرچشمه گرفته و در طی مسیر خود در جنوب بولوار وکیل‌آباد و پس از عبور از بولوار شهید باهنر وارد اراضی دانشگاه فردوسی شده و با مسیل‌های اراضی نجفی و چهارچشمه در داخل دانشگاه ادغام می‌شود و به مسیل اقبال میپیوندد.