محمدجواد علیپور | شهرآرانیوز؛ علامه محمدباقر مجلسی (ره) یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی و دینی جهان تشیع است که آثار و خدمات او، به‌ویژه تألیف عظیم «بحارالانوار»، نقشی بی‌بدیل در حفظ و گسترش معارف اهل‌بیت (ع) داشته است. در این گفت‌و‌گو، حسن حکیم‌باشی، مدرس حوزه و دانشگاه و عضو هیئت‌علمی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان، به بررسی ابعاد زندگی، آثار و تأثیرات این عالم بزرگوار پرداخته و از جایگاه ویژه او در تاریخ تشیع سخن گفته است.
زندگی‌نامه و جایگاه علامه مجلسی
لطفا درباره زندگی و جایگاه علامه مجلسی در تاریخ تشیع توضیح دهید.
مرحوم علامه محمدباقر مجلسی در سال ۱۰۳۷ هجری‌قمری در اصفهان متولد شد و در سال ۱۱۱۰ هجری‌قمری در همان شهر درگذشت. تاریخ رحلت علامه، بنا به نقل مشهور، بیست‌وهفتم رمضان است و عمر شریفش حدود ۷۳ سال بود. علامه مجلسی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های اسلامی است که در درجه اول، محدثی عالی‌مقام و گردآورنده احادیث اهل‌بیت (ع) محسوب می‌شود و در درجه بعد، فقیهی متبحر در عقاید و معارف شیعه.
لقب «علامه» نشان‌دهنده عظمت علمی و عملی اوست. وی همچنین در عرصه‌های اجتماعی، به‌ویژه در دوران صفویه که تشیع رسمیت یافت، نقش برجسته‌ای در گسترش این مذهب، خصوصاً در اصفهان، پایتخت صفوی، ایفا کرد. این تأثیرگذاری، موضوعی تأمل‌برانگیز و قابل پیگیری است.
هدف علامه از تألیف بحارالانوار
هدف علامه از نگارش بحارالانوار چه بود و این اثر چه ویژگی‌هایی دارد؟
هدف علامه مجلسی، جمع‌آوری کل احادیث شیعه در یک مجموعه واحد و موضوعی، بدون درنظر گرفتن شرط اعتبار سندی بود. برخلاف اهل‌سنت که در صحاح سته ادعای جمع‌آوری احادیث صحیح دارند، در شیعه چنین ادعایی وجود ندارد، حتی درباره کتاب کافی. علامه نیز تنها قصد گردآوری داشت.
با گذشت حدود هزار سال از آغاز تدوین حدیث، بسیاری از متون کهن از بین رفته یا دسترسی به آنها دشوار شده بود. علامه با تلاشی مجاهدانه، این احادیث را در مجموعه‌ای عظیم گرد آورد. نکته مهم این است که او بنای گردآوری احادیث صرفاً صحیح را نداشت و چنین ادعایی هم نکرد. بحارالانوار با دسته‌بندی‌های منظم و شروح ارزشمند، دسترسی محققان به احادیث را آسان کرده است.
{$sepehr_key_146966}
بحارالانوار؛ شاهکار علمی علامه
مهم‌ترین اثر علامه مجلسی چیست و چرا این اثر تا این حد اهمیت دارد؟
بدون شک، مهم‌ترین اثر علامه مجلسی، کتاب عظیم «بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه‌الاطهار (ع)» است که به اختصار «بحارالانوار» نامیده می‌شود. این اثر، دایره‌المعارفی وسیع است که از مباحث توحیدی و اعتقادی آغاز شده و تا تاریخ انبیا و ائمه (ع)، مباحث فقهی، احکام شرعی و حتی زیارات ادامه می‌یابد.
بحارالانوار در اصل در ۲۵ مجلد تألیف شد، اما در چاپ‌های متأخر به ۱۱۰ جلد تنظیم شده است. به دلیل این تألیف سترگ، علامه مجلسی را یکی از «محمدون ثلاثه متأخر» در علم حدیث می‌دانند، در کنار فیض کاشانی و شیخ حر عاملی. این کتاب، کاری بی‌نظیر و ماندگار است که اگر نبود، بسیاری از احادیث شیعه از بین می‌رفت.
جایگاه علامه در سیر تدوین حدیث شیعه
جایگاه علامه مجلسی در تاریخ تدوین حدیث شیعه چگونه است؟
در سیر تدوین حدیث شیعه، از زمان پیامبر (ص) که سنت در کنار قرآن مطرح شد، نگارش حدیث آغاز شد. شیعه برخلاف اهل‌سنت، دایره حدیث را گسترده‌تر می‌داند و آنچه از معصومان (ع) صادر شده، در حجیت یکسان است. ابتدا در زمان امامان باقر و صادق (ع)، «اصول اربعه‌صدگانه» تدوین شد و سپس «محمدون ثلاثه متقدم» (کلینی، صدوق و طوسی) کتب اربعه را پدید آوردند. در دوره متأخران، علامه مجلسی با بحارالانوار، در کنار فیض کاشانی و شیخ حر عاملی، تحول بزرگی ایجاد کرد. او در مقطعی که گرایش اخباری‌گری قوت گرفته بود، برخلاف برخی اخباریان تندرو، از اخباریان معتدل بود و برای علم اصول نیز ارزش قائل بود.
نقد و دفاع از احادیث بحارالانوار
برخی انتقادات به احادیث بحارالانوار مطرح است، نظر شما چیست؟
برخی انتقادات به بحارالانوار از این تصور ناشی می‌شود که گمان می‌کنند علامه همه احادیث را معتبر می‌دانسته، درحالی‌که او تنها گردآورنده بود. در علم درایه، احادیث به صحیح، موثق، حسن و ضعیف تقسیم می‌شوند، اما اخباریان این تقسیم‌بندی را کامل نمی‌پذیرفتند. علامه نیز روایاتی که یقین یا ظن غالب به جعلی بودنشان داشت، وارد مجموعه نکرد. حتی عجیب‌ترین روایات بحار، از نظر او دارای احتمال عقلایی صدور از معصوم (ع) بوده‌اند.
این مجموعه، تلاشی ارزشمند است و اگر این کوشش نبود، بسیاری از احادیث از بین می‌رفت. عالمان شیعه هرگز در تعریف حدیث معتبر نظر واحدی نداشته‌اند و حتی تا سیصد سال دیگر نیز درباره اعتبار احادیث بحار به اجماع نخواهند رسید.
{$sepehr_key_146965}
امکانات و روش تألیف بحارالانوار
علامه مجلسی چگونه توانست چنین اثر عظیمی را تألیف کند؟
علامه مجلسی به دلیل موقعیت سیاسی و اجتماعی‌اش، از جمله نقش شیخ‌الاسلامی در دوره صفوی، از امکانات وسیعی برخوردار بود. او مرکزی تأسیس کرد و کاتبان و همیاران بسیاری در گردآوری بحارالانوار یاری‌اش کردند. دو ویژگی مهم این کتاب، طراحی و مهندسی دقیق با دسته‌بندی‌های موضوعی و شماره‌گذاری است که دسترسی محققان را آسان می‌کند.
افزودن آیات مرتبط با هر باب و ارائه شروح مفصل برای احادیث دشوار، از دیگر ویژگی‌هاست. این توضیحات، نشان از تبحر عمیق علامه در معارف اهل‌بیت (ع) و تسلط بر علوم اسلامی دارد. بدون این شروح، ممکن بود فهم برخی احادیث به انکار یا برداشت‌های نادرست منجر شود. این کار، از عهده هر کسی برنمی‌آید و نشان‌دهنده عظمت علمی اوست.
دیگر آثار و نقش علامه در تشیع
علاوه بر بحارالانوار، دیگر آثار و نقش علامه در تشیع چیست؟
علامه مجلسی ده‌ها تألیف ارزشمند دیگر نیز دارد. او در بحار اشاره می‌کند که اگر روز‌های عمرش را بر حجم کتاب‌هایش تقسیم کنیم، هر روز مقدار زیادی تألیف کرده است. بسیاری از آثارش به فارسی است که نشان می‌دهد مخاطبش عموم مردم بودند، برخلاف عالمان دیگر که به عربی می‌نوشتند.
او همچنین برای پاسداری از عقاید راستین شیعه تلاش بسیار کرد و از این‌رو، از حامیان اصلی تشیع محسوب می‌شود. گاهی از مذهب شیعه با عنوان «تشیع مجلسی» یاد می‌کنند، همانند «مذهب جعفری» به دلیل نقش امام صادق (ع). هرچند برخی انتقادات به جنبه‌های فکری او وجود دارد، اما قابل نقد و پاسخ است. ابعاد وجودی علامه بسیار گسترده است و علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب‌های مبسوط درباره او مراجعه کنند.