به گزارش شهرآرانیوز؛ اولین تعریفی که با شنیدن اسم کوچه حسین‌باشی به ذهن می‌رسد با یک «ترین» همراه است: طولانی‌ترین کوچه مشهد. این کوچه قدیمی که ۱۲۰۰متر طول دارد، سال‌هاست که به یک مقصد گردشگری برای دوست‌داران شهر تبدیل شده است. کوچه حسین‌باشی که حالا صد سالی از عمر آن می‌گذرد، در طول دوران‌های مختلف دستخوش تغییرات فراوانی شده است؛ این مسیر، روزگاری، باغ انگور و دوره‌ای محل کاشت صیفی‌جات بوده؛ همچنین زمانی بخش درخورتوجهی از آن به کوره آجرپزی حسین‌باشی و خانه کارگران کوره اختصاص داشته است و اکنون هم تعداد خانه‌های مسکونی و پلاک‌های تجاری آن شانه‌به‌شانه هم می‌زنند. سطر‌های بعدی نقبی است بر سرنوشت این کوچه.
از کوچه «بیرون‌باره» تا کوی «کمال‌الملک»
کوچه حسین‌باشی در عمر نزدیک به‌صدساله‌اش با اسامی مختلفی شناخته می‌شده است. اگر از اسم حسین‌باشی -که ماناترین این اسامی بوده و از دهه اول قرن ۱۴ خورشیدی برای معرفی این کوچه استفاده می‌شده است- بگذریم، باید بگوییم که از این مسیر در سال‌های اولیه ایجادش، با عنوان کوچه بیرون‌باره شمالی یاد شده است.
همچنین پس از آغاز فعالیت کوره آجرپزی مرحوم باشی‌زاده‌فخار در این کوچه، باتوجه‌به نبود کوره‌ای دیگر در آن محدوده، این مسیر به اختصار کوچه‌کوره خوانده می‌شده است. خواجه‌ربیع۲۲ و خواجه‌ربیع۱۸ (این نام پس از اجرای طرح عظیم میدان شهدا ثبت شده است) هم دیگر‌نام‌های رسمی این کوچه از جانب شرقی آن هستند.
البته این‌عنوان هم پس از تغییر اسم بخش نخست خیابان خواجه‌ربیع به نام آیت‌ا... عبادی از سوی شورای‌اسلامی‌شهر مشهد، به آیت‌ا... عبادی۱۸ تغییر کرد؛ همچنین نام نخست این کوچه از جانب غربی آن (پس از ایجاد خیابان شاهرخ‌شمالی) کوچه شاهرخ‌شمالی۷ بود که با تغییر‌نام خیابان اصلی به شهید‌مطهری، این نام هم به مطهری‌شمالی۷ تغییر کرد.
در سال‌های اخیر نیز بر تابلوی ورودی کوچه، نام شهید مهدی یونس‌مهاجر (از شهدای ساکن کوچه) نوشته شده است. سرانجام اینکه در حدفاصل سال‌های ۱۳۵۳ تا میانه ۱۳۵۷ که عبدالعظیم ولیان استاندار خراسان بود برای معرفی این مسیر به‌جای عنوان کوچه حسین‌باشی از کوچه یا کوی کمال‌الملک هم استفاده می‌شد.
کوچه‌ای که از میان باغ‌های انگور میگذشت
نقشه‌ها و اسناد موجود از سال‌های قبل از سده ۱۴ خورشیدی، مطلب خاصی را درباره این مسیر بازگو نمی‌کند. دلیل این‌مسئله هم آن است که این مسیر در آن دوران در خارج محدوده شهری قرار داشته است.
وجود باغ‌های انگور و میوه بسیار در زمین‌های اطراف این کوچه -یعنی محدوده روستا‌های علی‌آباد، امین‌آباد و میل‌کاریز که اکنون از آنها به‌ترتیب به‌عنوان کوچه یدا...، میلان‌های پژمان و پژن و مجموعه راه‌آهن و سرانجام چهارراه عامل و محدوده اطراف آن در خیابان مطهری‌شمالی یاد می‌شود- می‌تواند این فرض را در ذهن ایجاد کند که زمین‌های این کوچه هم تا ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی بخشی از باغات بزرگ انگور و محل پرورش صیفی‌جات و میوه‌هایی، چون سیب، توت، گیلاس، هلو و... بوده است.
البته در برخی نوشته‌های باقی‌مانده از سال‌های پس از انقلاب مشروطه، به میم‌زار یا همان باغ انگور‌بودن این محدوده اشاره شده است. وجود چند درخت توت قدیمی که سن آنها به بیش از صدسال می‌رسد، در بخش میانی این کوچه نیز گواهی دیگری برای باغ‌بودن زمین‌های کوچه تا قبل از ایجاد کوره آجرپزی توسط حسین‌باشی است.
کوچه‌ای با ۲ کتیبه زیبا
نطفه کوچه حسین‌باشی، اما در آغازین روز‌های پس از شروع تغییر و تحولات در بافت قدیم شهر (ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی) به‌هدایت محمدولی اسدی (نخستین نایب‌التولیه دوران پهلوی) بسته شد. در این‌دوران با تخریب بخش‌هایی از برج‌و‌باروی مشهد، شرایط برای افزوده‌شدن زمین‌های مجاور این دیوار به شهر فراهم شد؛ البته نگاه خاص اسدی به گسترش شهر در جانب جنوب و محدوده ارگ و پادگان لشکر و ساختمان استانداری سبب شد زمین‌های شمالی شهر به مکانی برای تهیه مصالح این ساخت‌و‌ساز جدید تبدیل شود.
با این اندیشه بود که حسین باشی‌زاده‌فخار در دهه نخست سده ۱۴ خورشیدی در بخشی از زمین‌های خود که در کنار جاده مالروی قدیم خواجه‌ربیع قرار داشت، کوره آجرپزی احداث کرد. نقشه سال ۱۳۱۰خورشیدی مشهد، نشان می‌دهد در‌حالی‌که بخش ابتدایی کوچه در میان دو محدوده باغی شکل گرفته، در حاشیه شمالی کوچه هم باغات متعددی قرار دارند، اما حاشیه جنوبی کوچه به زمین افتاده بزرگی اختصاص دارد که تا گود سیستانی‌ها و پس‌از‌آن تا زمین‌های روستای میرکاریز امتداد پیدا می‌کند.
وضعیت کوچه حسین‌باشی تا اواسط دهه۳۰ قرن ۱۴ هم نسبت به دهه نخست این قرن تغییر چندانی نکرد و تنها با تقسیم پلاک‌های باغی بزرگ شمالی به پلاک‌های کوچک‌تر بر تعداد فرعی‌های این محدوده اضافه شد. در نقشه سال۱۳۳۳ تعداد فرعی‌های شمالی کوچه به هشت کوچه رسید که یا بن‌بست بودند یا به‌صورت راه‌باغ در بین فضا‌های صیفی‌کاری و باغی محدوده تا روستا‌های میرکاریز و عباس‌آباد ادامه پیدا می‌کردند.
تعداد فرعی‌های بخش جنوبی کوچه هم به چهار فرعی افزایش پیدا کرد که یکی از آنها پس از گود سیستانی‌ها قرار داشت و به خیابان نادری و سپس به دروازه‌قوچان ختم می‌شد.
این روند در سال‌های بعد از دهه ۳۰، به‌ویژه در دهه‌های ۴۰و ۵۰، با سرعت بسیار بالایی ادامه پیدا کرد. ایجاد خیابان شاهرخ‌شمالی و در نتیجه از‌بن‌بست‌خارج‌شدن بخش غربی کوچه و هم‌زمان ادامه پیداکردن خیابان شاه‌عباس و ایجاد خیابان عامل در محدوده گود سیستانی‌های سابق نیز باعث گسترش سکونت در کوچه حسین‌باشی شد.
این مهم تا‌حدی پیش رفت که در سال۱۳۵۵ به جز بخش کوچکی از زمین‌های دوسوی شمالی فرعی تعبدی (یعنی همان فرعی ایجاد‌شده در دو سوی کوچه پس از گود سیستانی‌ها در دهه۳۰) سایر بخش‌های کوچه کاربری زراعی و کشاورزی خود را از دست دادند و به منازل مسکونی و پلاک‌های تجاری تکمیل‌کننده آنها تبدیل شدند.
در این دوران، تعداد فرعی‌های شمالی و جنوبی کوچه، به‌ترتیب به اعداد۱۶ و۱۳ افزایش پیدا کرد. اغلب فرعی‌های شمالی از طریق یک شبکه مسیر‌های کم‌عرض به هم متصل می‌شدند و به خیابان‌های شاهرخ شمالی و خواجه‌ربیع می‌پیوستند و بیشتر کوچه‌های جنوبی هم به دو خیابان شاه‌عباس و عامل ختم می‌شدند.
در همین بازه زمانی -و اگر دقیق‌تر بگوییم در دهه۴۰- نخست بنای سجادیه توسط مرحوم علی‌اصغر عابدزاده به‌عنوان یک مدرسه ملی‌مذهبی و نخستین مسجد کوچه احداث و سپس مسجد احمدیه، به‌وسیله خانواده وطن‌چی تأسیس شد. نکته درخورتوجه درباره مسجد احمدیه این است که کتیبه ورودی آن توسط هنرمند برجسته آستان‌قدس، مرحوم رضوان، نوشته شده است. به‌این‌ترتیب، این‌بنا در کنار منزل سابق مرحوم حسین‌باشی‌زاده که در حدفاصل کوچه‌های فرعی شماره۶و۸ قرار دارد، دو بنای کتیبه‌دار این کوچه هستند.
رنگ و بوی قدیم در کوچه «حسین باشی»
کوچه حسین‌باشی در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تغییرات بسیاری به خود دید. این تغییرات بیش از هرچیز به‌دلیل تلاش برای نوسازی پلاک‌های قدیمی کوچه رخ‌داد. اکنون شرایط کوچه به‌نحوی است که می‌توان آن را با یک اره که برخی دندانه‌های آن شکسته باشد، مقایسه کرد.
در این سال‌ها، بسیاری از پلاک‌های قدیمی تخریب شدند و آپارتمان‌های کوچک و بزرگ جای آنها را گرفتند. در جریان این مسئله به‌دلیل عقب‌نشینی‌های انجام‌شده، عرض این کوچه که بلندترین کوچه شهر است، در نقاط مختلف دستخوش تغییرات بسیار شده است.
از‌سوی‌دیگر به‌دلیل تبدیل برخی پلاک‌های بزرگ به پلاک‌های کوچک‌تر چند‌فرعی بن‌بست در دوسوی کوچه ایجاد شد، به‌نحوی‌که اکنون تعداد فرعی‌های شمالی و جنوبی به ترتیب هجده و چهارده فرعی است. با همه این‌تغییرات، هنوز کوچه حسین‌باشی در برخی محدوده‌ها رنگ‌و‌بوی دهه‌های نخست اضافه‌شدن این مسیر به شبکه کوچه‌های شهری را دارد.
دو فرعی چمن‌افروز یا حسین‌باشی۱۳ و دل‌افروز یا حسین‌باشی۱۲ از جمله فرعی‌هایی هستند که کمتر تغییر پیدا کرده‌اند؛ همچنین وجود چند‌خانه قدیمی دارای رخبام (که بازگو‌کننده ساخت آنها در دهه۲۰و۳۰ است)، خانه قدیمی حسین‌باشی و دو بنای مذهبی مسجد احمدیه و سجادیه حاجی عابدزاده که یگانه بنای ثبت‌ملی‌شده این کوچه است، بر غنای این مسیر می‌افزاید.
{$sepehr_key_158599}
نامداران کوچه «حسین باشی»
شاخص‌ترین شخصیت این‌کوچه در طول عمر حدود‌صدساله آن، کسی جز حاج‌حسین باشی‌زاده‌فخار نیست که نه‌تنها اسم کوچه از نام او گرفته شده است، بلکه گذشته آن نیز با او پیوندی ناگسستنی دارد. هنوز در سند برخی پلاک‌های کوچه نام او دیده می‌شود و برخی منسوبان به وی همچنان در این حدود زندگی می‌کنند.
دومین چهره مهم ساکن این کوچه در سال‌های نه‌چندان‌دور، شهیدی است که خیابان موازی شمالی کوچه به اسم او نام‌گذاری شده است؛ خانواده شکرا... مباشر‌کاشانی که خیابان شاه‌عباس سابق در بحبوحه پیروزی انقلاب از سوی مردم به نام فرزند شهیدشان، محسن مباشر‌کاشانی، تغییر‌نام داد تا اواسط دهه۷۰ که بزرگ خانواده در قید حیات بود، در این کوچه زندگی می‌کردند.
حاج‌رضا‌وطن‌چی، بازاری مشهور خیابان خسروی در سال‌های قبل از انقلاب که در دهه۴۰ زمینی را برای ساخت مسجد احمدیه وقف کرد، دیگر چهره سرشناس قدیمی این کوچه است؛ همچنین حسن کلاته‌رحمانی، معمار تجربی که کتابت قرآن توسط او با مداد سیاه و گلی باعث معروفیتش شد، از دیگر‌چهره‌های شناخته‌شده این کوچه در دهه‌های اخیر هستند. علاوه بر اینها، مرحوم نظری که در سال‌های پایانی عمر زمین حمام عمومی خود را وقف دبستان کرد و اکنون در این زمین دبستان پسرانه نظری به‌عنوان یگانه مدرسه مسیر اصلی کوچه مشغول فعالیت است، از دیگر‌ساکنان سرشناس کوچه حسین‌باشی است.
این کوچه در طول دوران دفاع‌مقدس شهدای بسیاری را تقدیم این آب‌و‌خاک کرده که شهیدان رسول شاه‌محمدی، محمدمهدی متدین‌طوسی، محمداسماعیل عظیمی، جواد سلاطین‌اسلامی، سلمان حسن‌زاده، عبد عبیات، کاظم عهدی، مصطفی حکیمی، مهدی کلاته‌رحمانی، مهدی یونس‌مهاجر، اکبر ارفعی، علی کرامتی، حسین برید‌علیایی، حسن خزانی‌گلاری، عباس آزاد‌منجیری، محمود فکور‌بافنده و برادران رضا و مهدی میرزایی تنها تعدادی از این عزیزان هستند و خانواده اغلب آنان هنوز در این کوچه سکونت دارند. سرانجام اینکه وجود فرعی به‌نام سادات‌رضوی بازگو‌کننده حضور مؤثر این خاندان در کوچه حسین باشی است.