به گزارش شهرآرانیوز؛ نخستین سرشماری‌های رسمی ایران در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار انجام شده است. بار اول در سال۱۲۲۹خورشیدی شمارش جمعیت، منازل و ساختمان‌های تهران انجام گرفته و سپس در سال۱۲۳۶خورشیدی دستورالعمل جامعی برای سرشماری نفوس، منابع مالی و اقتصادی به حاکمان ولایت‌ها صادر شده که شامل شمارش جمعیت، خانوارها، مسکن و دارایی‌ها بوده، اما به‌دلیل مشکلات فنی، اجرای کامل آن به تعویق افتاده است.
سال۱۲۴۷خورشیدی میرزاعبدالغفار نجم‌الدوله، آموزگار ریاضیات مدرسه دارالفنون، با بهره‌گیری از روش‌های نوین، سرشماری نسبتادقیقی از جمعیت تهران انجام داده است؛ این سرشماری بر‌اساس تقسیم‌بندی شهر به مناطق مختلف و شمارش خانه‌ها و افراد انجام شده و جمعیت تهران را حدود ۱۵۵هزار نفر برآورد کرده است، اما این دقیق‌ترین سرشماری ایران در دوره قاجار نیست.
این «عنوان» به سرشماری دقیق و خانه‌به‌خانه زین‌العابدین‌میرزای قاجار در مشهد می‌رسد که تا پیش از این نوشتار اعتقاد بر این بوده است که در اوایل سال۱۲۹۶قمری (حدود ۱۲۵۷خورشیدی) پایان یافته و نتایجش در کتابچه‌ای با نام «نفوس ارض اقدس» ثبت شده است. در این گزارش نگاهی می‌کنیم به کتابچه «نفوس ارض اقدس» و به تلگراف‌هایی می‌پردازیم که چند سال بعد به حکومت خراسان زده شده، اما جواب آنها مؤید آن است که هیچ اقدامی در‌خصوص تحریر نفوس انجام نشده است.
سرشماری‌های قاجاری
نهضت آمارگیری در ایران عهد ناصری هم گویا از زمان صدارت میرزا حسین‌خان‌سپهسالار (۱۲۸۸تا۱۲۹۷قمری) جدی شده است؛ چون نوشته‌اند که وی از حامیان جدی سرشماری نفوس و مسکن کشور بوده و طی حکمی از همه نوکران و خدمه دولت خویش خواسته است که «هر‌کسی در قریه‌ای که ساکن است، اعم از غریبه و بومی، از مرد و زن و صغیر و کبیر، خواه طفل شیرخوار گهواره باشد یا آنکه پیرمرد صد‌ساله، خواه غنی باشد و صاحب ملک و علاقه و زارع و کاسب و خوش‌نشین و عمله و بیگانه و صحیح‌الاعضا و شل و لنگ و یک‌چشم، زن باشد یا مرد، زن بی‌شوهر باشد یا طفل یتیم بی‌پدر‌ومادر، رعیت قدیم قریه یا جدیدی که از جای دیگر آمده باشد، به هر صنف و صنعت که باشد، مشخص نمایند. تا ممکن است بر وجه تحقیق، والا از روی تخمین سن‌و‌سال آنها را بنویسند و از این حکم احدی مستثنا نیست.»
با‌این‌حال اولین سرشماری که مطابق این دستورالعمل انجام شده به سال۱۲۶۸ قمری (برابر با ۱۲۳۱ خورشیدی) متعلق است که تنها به‌دست‌آوردن تعداد منازل مسکونی و دیگر واحد‌های صنفی و تولیدی داخل بارو و دروازه‌های شهر تهران را مدنظر داشته است، بی‌آنکه رقمی از جمعیت و نفوس تهران بدهد.
دومین آمارگیری کشور را به آمارگیری سال۱۲۸۳قمری کدخدایان محلات پنج‌گانه شهر مشهد نسبت می‌دهند که در ۲۸ماه رجب همین سال (برابر با ۱۵ آذر۱۲۴۵ خورشیدی) به تعداد کلی ۱۱هزارو۸۸ خانه مسکونی و شغلی از سوی کدخدایان ارض اقدس تأیید و امضا شده است.
طبق اسناد به‌جامانده در آن سال، آن‌طور که کدخدا مددبیک، کدخدای محله سرشور، گفته است، در این محله ۷هزارو۲۸۶دربند وجود داشته است؛ همچنین در محله سراب به گفته کدخدا غلامرضا ۸۳۹دربند، در محله چهارباغ ۲۹۱دربند، در محله نوغان به گفته کدخدا حاجی‌یعقوب ۱۳۸۴ دربند و در محله خیابان سفلی (پایین‌خیابان) به گفته کربلایی رحیم‌کدخدا ۱۲۸۸ دربند وجود داشته است. طی این سرشماری همچنین ۱۶۷باب مسجد و نوزده باب مدرسه و ۴۷باب حمام و ۵۶ آب‌انبار برای کل مشهد ثبت شده است.
شش ماه پس از این آمارگیری، ناصرالدین‌شاه برای نخستین‌بار به خراسان آمده و در ماه صفر سال۱۲۸۴قمری (۱۲۴۵خورشیدی) وارد مشهد شده است. کدخدایان آماری تقریبی را از جمعیت شهر به او ارائه کرده‌اند که نشان می‌داده واحد‌های شغلی ۳هزارو۴۸۸ باب، خانه‌های مسکونی ۷هزارو۶۰۰ باب و جمعیت مشهد حدود ۶۰هزار نفر است.
آمارگیری بعدی در همین سال۱۲۸۴قمری توسط «میرزاعبدالغفار نجم‌الدوله» در تهران صورت گرفته است که علاوه بر تعداد ابواب یا واحد‌های مسکونی و شغلی داخل و بیرون تهران، جمعیت کل شهر را هم گزارش داده است. بر‌اساس این آمارگیری کل رعیت و سپاهی ساکن تهران ۱۵۵هزارو۷۳۶ نفر اعلام شده که به‌صورت خانه‌به‌خانه و کوچه‌به‌کوچه به دست آمده است.
گویا فرمان تعیین جمعیت نه‌تنها برای تهران که برای دیگر‌شهر‌ها نیز صادر شده بوده است، زیرا علی‌قلی‌میرزا اعتضاد‌السطنه، وزیر علوم و معارف ناصرالدین شاه قاجار، در سال۱۲۵۲ خورشیدی نخستین برآورد جمعیتی ایران را که به وسیله و به یاری والیان و حکام ولایات انجام گرفته است، نزدیک به یازده‌و‌نیم‌میلیون نفر اعلام می‌کند.
فرمان میرزا‌حسین‌خان سپهسالار سه سال بعد از همین برآورد است، اما به سبب درگذشتش کار آمارگیری دنبال نمی‌شود. پس از اینهاست که نوبت به مشهد و زین‌العابدین‌میرزای قاجار و سرشماری دقیق او در زمان والیگری رکن‌الدوله (برادر ناصرالدین‌شاه) بر ملک خراسان می‌رسد.
زین‌العابدین‌میرزا کیست؟
زین‌العابدین میرزای قاجار در مقدمه کتابچه «نفوس ارض‌اقدس» خود را این‌گونه معرفی کرده است: «بنده کمترین، زین‌العابدین ابن مرحوم شاهزاده حاجی محمدولی میرزا، تربیت‌یافته مدرسه مبارکه دارالفنون، از خانه‌زادان حقیقی دولت جاویدانشان و چاکران نواب معظم والا.»
او نوشته است: «این کتابی است مشتمل بر عدد و سکنه مشهد رضوی مفصلا و مشروحا از مرد و زن، کوچک و بزرگ، پیر و جوان، کور و بینا، فقیر و توانگر، عارف و عامی، گمنام و نامی، با ضبط جمیع حرفه‌ها و صنعت‌ها و عدد منازل و مساکن ایشان که بر حسب امر قدر‌قدرت اقدس همایون شاهنشاه جم‌جاه فریدون‌فر ابو‌المظفر... و نواب مستطاب اشرف ارفع والا رکن‌الدوله العلیه العالیه والی و فرمان‌فرمای مملکت خراسان و سیستان فراهم آمده و مرتب گشته.»
از زین‌العابدین‌میرزا چیز زیادی در دست نیست، نه متنی و نه تصویری، اما ظاهرا تا سال‌ها بعد همچنان در ملازمت رکن‌الدوله و یار و معین او در بسیاری از امور مهم و فنی بوده است. در سفری که رکن‌الدوله به سال۱۲۹۹قمری از مشهد به سرخس و زورآباد و تربت‌جام و تربت‌حیدریه داشته و از دوم ماه رجب آن سال تا نوزدهم شعبان به درازا کشیده، زین‌العابدین میرزا، رکن‌الدوله را همراهی می‌کرده است. منشی رکن‌الدوله که گزارش سفر را می‌نوشته است در آغاز و ذیل فهرست نام «کارگزاران ایالت» خراسان که والی را همراهی می‌کرده‌اند ابتدا جناب مستشار‌الملک، پیشکار مملکت خراسان، را نوشته و در ردیف ششم نام زین‌العابدین‌میرزای آجودان‌اردو را آورده است.
بر‌اساس همین گزارش پس از آنکه اردو از مشهد عازم سرخس شده است، حسب‌الامر رکن‌الدوله مقرر شده است که زین‌العابدین‌میرزا، آجودان اردو که از تربیت‌یافتگان مدرسه دارالفنون است، اردوی والا را بعد‌ها در منازل عرض راه بر وفق هندسه جنگی طرح نموده و منصوب دارد.»
در سرخس نیز به زین‌العابدین‌میرزای آجودان اردو امر شده است که نقشه سرخس قدیمی و سرخس ناصری و محکمه قوشیدخانی را با مقیاس صحیح بردارد و «مشارالیه، حسب‌المقرر نقشه‌ها را برداشته، به نظر والا رسانید و مطبوع افتاد.»
در زورآباد نیز آن‌طور که منشی والی نوشته، ابتدا هیئتی مأمور رسیدگی به احوال ترکمانان سالور شده‌اند که در محل خرابه‌های شهر پیشین زورآباد سکونت داشته‌اند. در این هیئت هم زین‌العابدین‌میرزا حضور داشته که مقرر شده است به «قلعه زورآباد روند و ملاحظه خرابی آن را نموده و خرج آبادی آن را برآورد کرده، نقشه درستی کشیده به نظر والا برسانند.»
پس از گزارش مزبور بوده که والی خراسان خود زین‌العابدین‌میرزا را موظف و مأمور کرده است تا «نقشه ارگی که دارای ۱۰برج و دو دروازه و یک باستیان مشرف به شهر و عمارت حاکم‌نشین و سربازخانه و قورخانه و آب‌انبار و مسجد و حمام و خیابان‌ها و باغچه‌ها باشد، فراهم آورد. وی نقشه مزبور را تهیه و تقدیم حضور والی کرد که این طرح پسندیده خاطر والا گردید و امر به احداث آن شد.»
ارگ مزبور اکنون در مجاورت شهر صالح‌آباد و با نام شهر خرابه زورآباد باقی و برجاست که شعور سیاسی و قوه ادراک نظامی زین‌العابدین مزبور را هم می‌نمایاند.
به نظر می‌رسد مؤلف کتابچه «نفوس ارض‌اقدس» یا فراهم آورنده آمار جمعیتی مشهد، یعنی زین‌العابدین‌میرزا تا سال‌ها بعد همچنان در ملازمت رکن‌الدوله و یار و معین او در بسیاری از امور مهم و فنی بوده است.
تلگراف‌های بی‌جواب
سرشماری زین‌العابدین‌میرزا باوجود اهمیت و دقت، تا سال۱۳۸۲خورشیدی و تصحیحی که مهدی‌سیدی، محقق و نویسنده گران‌قدر مشهدی، از آن منتشر کرده، تقریبا ناشناخته باقی مانده است. تنها یک نسخه خطی از نتایج این سرشماری با نام «نفوس ارض‌اقدس» در ۱۱۴صفحه با تذهیب و تزیینات فراوان در کتابخانه مجلس‌شورای‌اسلامی نگهداری می‌شود.
آن‌طور که سیدی، مصحح کتاب «نفوس ارض اقدس»، به تحقیق دریافته است: «زین‌العابدین‌میرزای قاجار از اواخر سال۱۲۹۵قمری تا اوایل۱۲۹۶قمری (سه ماه حدود پاییز و زمستان ۱۲۵۷ خورشیدی) با مراجعه به خانه به خانه مشهد، اطلاعات دقیق نفوس را ثبت کرده که شامل نام صاحب‌خانه، تعداد ساکنان به تفکیک مرد، زن، پیر، جوان، پسر، دختر و شیرخوار است.
در این آمارگیری، علاوه بر جمعیت، اطلاعاتی نیز درباره تعداد مساجد، مدارس، کاروان‌سراها، تکیه‌ها و آب‌انبار‌های شهر ارائه شده است. این سرشماری شامل شش محله اصلی مشهد بود: نوغان، سرشور، عیدگاه، سراب، پایین‌خیابان و بالاخیابان. بر‌اساس سرشماری او جمعیت کل مشهد ۵۷هزارو۲۸۷ نفر و تعداد خانه‌ها ۷هزارو۶۶۷ باب ثبت شده است.» باوجود‌این جالب است که وقتی چند‌سال بعد در همین خصوص به حکومت خراسان تلگراف زده شد که نفوس ولایات را تحریر کنند، آنها آماری از جمعیت مشهد نداشتند که به تهران ارائه بدهند.
به استناد تلگراف‌های دولتی «سنه قوی‌ئیل (سال گوسفند) خط خراسان به تاریخ شهر ذی‌القعده سنه ۱۳۰۰» قمری که برابر است با شهریور سال۱۲۶۲ خورشیدی به مباشر ایوانکیف در خراسان (مشهد) چنین پیغام داده شده است: «سابقا در باب تحریر نفوس ولایات بر حسب امر مؤکد بندگان اعلی‌حضرت قدر‌قدرت شهریاری روحنا فداه تلگراف کرده بودم و جواب هم رسید که عاجلا شروع خواهد شد و باتمام رسانیده، صورت خواهید فرستاد، ولی حال که مدتی است اثری بظهور نرسیده از بابت مذاکره و تأکید باز تلگراف می‌شود که زودتر اگر ناتمامی دارد، تمام کرده، صورت بفرستید. مستوفی‌الممالک ۲۷ذیقعده‌الحرام»
این تلگراف را میرزا‌یوسف مستوفی‌الممالک (۱۲۲۷–۱۳۰۳قمری) که از رجال بانفوذ دربار است در ۸ مهر ۱۲۶۲ خورشیدی فرستاده و ۱۰ روز بعد جواب گرفته است «تصدق حضور مبارکت شوم، تاکنون از بابت تعیین نفوس بچاکر خانه‌زاد اطلاعی داده نشده بود، نه توسط تلگرافی و نه بتعلیقه‌جات آلبوم که چهارشنبه سلخ ذیعقده است از ایوانیکف تلگرافی حسب‌الفرمایش جناب جلالت‌مآب اکرم اعلام شده است درصدد انجام خدمت خود برآمد و صورت را بحضور مبارک ملازمان حضرت اجل خواهد فرستاد. امر، امر حضرت اجل‌اکرم است. عباسقلی شب ۷ذیحجه‌الحرام»
{$sepehr_key_165437}
بی‌خبری خراسانی‌ها
سیدمهدی‌سیدی این تلگراف‌ها را دنباله اقدام صنیع‌الدوله می‌داند که در ۱۱ شوال سال۱۳۰۰ قمری (۲۴ مرداد ۱۲۶۲ خورشیدی) همراه ناصرالدین‌شاه به مشهد آمده است. سیدی در مقدمه تصحیح کتاب نفوس ارض‌اقدس نوشته است: «صنیع‌الدوله در همین سفر با همراهی کردن شاه گروهی را گماشته بود تا تاریخ و جغرافیای تاریخی شهر مشهد را تدوین کنند و حاصل کار آن همه بود که با نام مطلع‌الشمس فراهم آمد و تا اکنون مشهورترین و معتبرترین کتاب درباره شهر مشهد است.
نکته جالب‌توجه آن است که به‌رغم تهیه این آمار یا کتاب نفوس ارض‌اقدس در سال۱۲۹۶هجری توسط زین‌العابدین میرزا و در‌حالی‌که وی از ارکان حکومت خراسان بوده حاصل کار و آمار او از نظر صنیع‌الدوله دور نگاه داشته شده است.
چون می‌بینیم که او به‌رغم وجود چنین آماری از تعداد افراد یا جمعیت شهر مشهد در کتاب مطلع‌الشمس به‌طور دقیق نتوانسته خبری بدهد و تنها با «تخمین» جمعیت شهر مشهد را «زیاده از پنجاه هزار نفر» نوشته است؛ بدین علت گمان می‌رود که زین‌العابدین‌میرزا عمدا و از سر رقابت با هم‌مدرسه دارالفنونی خود که عموما حاصل کار دیگران را به نام خویش در می‌آورده است، نتیجه آمارگیری چهار سال پیش خود از شهر مشهد را در دسترس صنیع‌الدوله قرار نداده است.»
هر چه که باشد، مشخص است کسی در حکومت خراسان به سال۱۳۰۰ قمری که خود رکن‌الدوله والیگری آن را عهده‌دار است از وجود چنین کتابچه‌ای باخبر نیست، زیرا تلگراف‌های بعدی مستوفی‌الممالک هم در اسفند۱۲۶۲ و بهار۱۲۶۳ بی‌نتیجه می‌ماند. این‌گونه است که کتابچه «نفوس ارض اقدس» تا ۱۲۵ سال بعد در پرده فراموشی می‌ماند.
منابع:
کتاب «نفوس ارض اقدس»، تهیه شده توسط زین‌العابدین میرزای قاجار با تصحیح و اضافات مهدی‌سیدی؛ کتابخانه دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی.