مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ خیابان مشهد، چهارمین خیابانی بود که در ایران ساخته شد. به‌ظاهر پیش از این شهر، شهر‌های هرات، قزوین و اصفهان صاحب خیابان شده بودند؛ گذر‌هایی عریض و آبرومند که معمولا نهر آبی در میانه آنها جاری بود و با گل، گیاه و درخت تزیینشان کرده بودند. خیابان مشهد در سفر سال۱۰۱۰قمری (۹۸۰ خورشیدی) شاه‌عباس‌یکم پا گرفت (بنای خیابان در سال ۱۰۲۱قمری (۹۹۱ خورشیدی) به پایان رسید).
فرمانروای مقتدر صفوی بعد از غلبه بر ازبکان، به نذر خود عمل کرد و مسیر اصفهان تا مشهد را با پای پیاده در ۲۸روز پیمود؛ سفری زیارتی که سرآغاز تغییراتی عمده در بافت شهری مشهد و الگوی توسعه اماکن متبرکه حرم رضوی بود. تا پیش از آن، شهر مشهد شامل بافتی متراکم و نامنظم می‌شد که به‌مرور زمان در اطراف حرم‌مطهر پدید آمده و تا پنجاه سال پیش از سفر شاه عباس یکم، اصولا فاقد باروی مناسب و ساختار‌های دفاعی بود.
هرچند پیش از آن و در دوره تیموریان و عهد سلطان‌حسین بایقرا، با تمهدیات و تلاش امیرعلیشیر‌نوایی، برخی از مشکلات زیرساختی مانند آب مورد‌نیاز مشهد تا حدودی رفع شده بود، افزایش مداوم جمعیت شهر، به‌ویژه بعد از رسمیت یافتن مذهب شیعه و تسهیل سفر زیارتی، توسعه زیرساخت‌ها را ضروری می‌کرد؛ بنابراین، تأسیس خیابان مشهد به طول تقریبی ۹/۲کیلومتر، گامی در راستای یک تغییر همه‌جانبه و اساسی بود.
بخش عمده این مسیر راهبردی که عملا شهر را به دو قسمت تقسیم می‌کرد، در جبهه غربی حرم‌رضوی قرار می‌گرفت و، چون این بخش، ارتفاع بیشتر داشت، آن را بالاخیابان نامیدند و در تاریخ شهر مشهد، با همین نام شناخته شد؛ هرچند که در ادوار گوناگون، نام‌هایی مانند مظفریه، نادری و شیرازی بر آن نهادند، اما مشهدی‌ها آن را با همان نام نخستین، یعنی بالاخیابان در حافظه تاریخی خود ثبت و ضبط کرده‌اند.
«بالاخیابان» در نقشه‌ها و اسناد مشهد
بالا خیابان اولین خیابان مشهد است، اما پیش از آنکه بخواهیم درباره بالاخیابان و تغییرات تاریخی آن صحبت کنیم، بد نیست شناسایی مختصری درباره نام‌گذاری کوچه‌ها و موقعیت اماکن آنها از سال ۱۲۴۶خورشیدی تا حدود یک قرن بعد داشته باشیم. این شناسایی با اتکا به اسنادی صورت می‌گیرد که در هر دوره به‌طور مجزا تهیه و تنظیم شده است. در تصاویر زیر سه نقشه از مشهد را در دوره‌های مختلف می‌بینید که موقعیت بالاخیابان که خیابان شیرازی امروز بخشی از آن است، نشان داده شده و از وضعیت این خیابان براساس کتاب «گزارش مکتب شاپور» گفته‌ایم.
نقشه ذوالفقار مهندس
ربیع‌الاول۱۲۸۴ قمری (تیرماه۱۲۴۶ خورشیدی)
ضلع جنوبی: (به‌ترتیب از حرم‌مطهر به سمت غرب) مدرسه فاضل‌خان، حمام وقفی، کاروان‌سرای زغالی‌ها، دارالشفا
ضلع شمالی: مدرسه محمدباقر، مدرسه حاجی‌حسن، کاروان‌سرای ناظر، مدرسه نواب
***
نقشه کلنل دالمج
ذی‌الحجه۱۲۸۶ قمری (اسفندماه ۱۲۴۸ خورشیدی)
ضلع جنوبی: مدرسه فاضل‌خان، عمارت سهام‌الدوله، خانه حاجی‌قوام، دارالشفا، باغ سالار، باغ آصف‌الدوله، حمام پاچنار
ضلع شمالی: دالان وقفی، مدرسه ملامحمدباقر، مدرسه نواب، حمام میرزا ابراهیم، خانه سپهسالار، مقبره نادر، باغ نقیب و میرزاجعفر، کوزه‌گر‌خانه، تکیه کربلایی میرحسین
***
گزارش مکتب شاپور
سال ۱۳۱۳ خورشیدی
ضلع جنوبی: کوچه میرزاشهاب، کوچه چراغ‌برق، تیمچه سنگ‌تراش‌ها، کوچه ملک، خیابان شاهرضا، کوچه قونسولگری، کوچه شیخ‌عبدالحسین، کوچه باغ‌عنبر، کوچه افشار‌ها
ضلع شمالی: کوچه شیخ‌محمدتقی، کوچه حوض محمدعلی‌خان، کوچه آب‌میرزا، کوچه باغ‌نادری، کوچه مقبره، کوچه نو، کوچه حوض لقمان
***
نقشه راهنمای شهری
سال ۱۳۳۳ خورشیدی
ضلع جنوبی: کوچه سنگ‌تراش‌ها، دالان ملک، درمانگاه رازی، کوچه چهارباغ، خیابان شاهرضا، کوچه شیخ عبدالحسین، کوچه گل‌گاه، کوچه باغ‌منبع، کوچه آبشار‌ها
ضلع شمالی: کوچه جعفر، کوچه شیخ، کوچه صابون‌پزها، کوچه آب‌میرزا، کوچه باغ نادری، کلانتری ۳، اداره ثبت‌اسناد، کوچه نو، کوچه کاملی
تغییر در پهنای «بالاخیابان»
پهنای بالاخیابان در دوره صفویه بیشتر از دوره قاجار و اوایل پهلوی بود. در دوره‌های متأخرتر، مغازه‌های دو طرف به داخل خیابان پیشروی کرده و حتی روی نهر خیابان پل زده و دکه ساخته بودند. در دو طرف نهر، درختانی کاشته بودند که در طول زمان، رشد کرده و به نمونه‌های تناوری تبدیل شده بود.
گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که در برخی سال‌ها و به‌دلیل شیوع خشک‌سالی، بخشی از این درختان خشک می‌شد و به‌ناچار آنها را قطع می‌کردند. خانه‌های ساخته‌شده در دو طرف بالاخیابان، چنان‌که هنوز هم نشانه‌هایی از آنها می‌توان یافت، اغلب دارای ماهتابی بودند؛ نوعی بالکن یا تراس که به‌سوی بیرون خانه و بر روی پیاده‌رو ساخته می‌شد و فضای محدودی برای نشستن یکی‌دو نفر داشت.
توسعه تزیینات «بالاخیابان»
بالاخیابان تا حدود سال۱۲۷۰قمری، فاقد کف‌پوش مصنوعی بود و به‌صورت خاکی مورد‌استفاده مردم قرار می‌گرفت، اما در این سال، به همت میرزا فضل‌ا... خان وزیرنظام، نایب‌التولیه وقت آستان‌قدس‌رضوی، کف آن با آجر و ساروج پوشانده شد و شکلی بسیار زیبا و آبرومندانه به خود گرفت.
در دو طرف نهر نیز نرده‌های مستحکمی برای محافظت عابران از سقوط و نیز افزایش زیبایی محیطی نصب شد؛ بااینحال، در دهه‌های بعد کار مرمت بالاخیابان پیوسته ادامه داشت و گاه در همین تعمیرات، نام و عنوان آن دچار تغییر می‌شد. یکی از مشهورترین اسنادی که می‌توان در این زمینه ارائه کرد، کتیبه ورودی صحن عتیق از مسیر بالاخیابان است که امروز در ضلع جنوبی دروازه ساعت حرم رضوی همچنان برقرار مانده است.
در متن این کتیبه می‌خوانیم: «مثل هذا فلیعمل العاملون. در عهد دولت جاوید مدت اعلیحضرت اقدس اسلامیان‌پناه... مظفرالدین‌شاه قاجار و اوان صدارت حضرت مستطاب اجل امجد اشرف افخم اکرم میرزا‌علی اصغرخان صدراعظم مدظله‌العالی این چاکر دربار معدلت‌مدار و حاجب آن آستان‌قدس سرکار فیض‌آثار محمدرضا صدیق‌الدوله متولی‌باشی برحسب امر قَدَر قدرِ ملوکانه به تعمیر مُظیف (مهمان‌سرا) و صحنین مبارک و نهر خیابان علیا و سفلی و احداث طاحونه (آسیاب) و چراغ‌ها و طارمی‌های (نرده‌های) کنار نهر پرداخت و به خیابان مظفریه موسوم ساخت فی شهر رجب‌المرجب۱۳۱۷. کتبه محمد‌الموسوی صنیع‌التولیه.» پیش از این تاریخ نیز در سال ۱۲۸۳قمری، میرزامحمدخان سپهسالار مسیر بالاخیابان را با ایجاد طاق‌های نصرت و آجری تزیینی آراست.
گزارش این تغییرات را نوروزعلی بسطامی در فردوس التواریخ آورده است و نشان از پیوستگی مرمت در این مسیر پرتردد دارد. در دوره نیابت‌تولیت محمدولی‌اسدی، ظاهر بالاخیابان دوباره دچار تغییر شد. دکه‌های ساخته‌شده بر روی نهر خیابان را برچیدند و با وسیع کردن فضای دو طرف، محیط برای استفاده بهتر و بهینه فراهم شد.
در همین دوره بود که نخستین خودرو‌های شهر مشهد، مشغول تردد در مسیر بالاخیابان تا میدان ارگ شدند و بعدها، نخستین اتوبوس‌های خطوط شرکت اتوبو‌س‌رانی مشهد (شرکت واحد) نیز حرکت خود را از مبدأ فلکه حضرت به سمت میدان ارگ، با عبور از بالاخیابان تکمیل کردند.
باغ‌های «بالاخیابان»
یکی از جاذبه‌های بسیار چشم‌نواز بالاخیابان که تا اواخر دوره قاجاریه همچنان وجود داشت و نمادی برای این خیابان مصفا محسوب می‌شد، باغ‌های متعددی بود که در حاشیه آن قرار داشت؛ باغ‌هایی مانند باغ آصف‌الدوله و باغ سالار که الگوی چهارباغ سنتی ایرانی را داشتند و عموما موقوفه آستان‌قدس‌رضوی محسوب می‌شدند.
برخی از تأسیسات متعلق به آستانه، در فضای مربوط به همین باغ‌های ایرانی و قدیمی ساخته شده بود؛ تأسیساتی مانند دارالشفای حضرتی که در دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه از حاشیه بازار مشهد و مجاورت مسجد گوهرشاد به بالاخیابان اختصاص یافت و شکل بسیار آبرومندی به خود گرفت. در دوره پهلوی اول و برای ساخت خیابان شاهرضا، بخش‌هایی از باغ قدیمی آستانه تخریب و به‌تدریج، باغ‌های دیگر نیز از روی نقشه بالاخیابان محو شد و جای خود را به ساختمان‌هایی که عمدتا تجاری بودند، سپرد.
بد نیست یادآوری کنیم که بنای چهارباغ که میراث دوره تیموری محسوب می‌شد و در دوره نادرشاه، به‌عنوان مرکز اداره همه ایران تعیین شد، در حاشیه و نزدیک بالاخیابان قرار داشت.
بالاخیابان از ابتدای تأسیس، به‌تدریج بر روی بافت اداری و زیستی مشهد هم تأثیر مستقیم گذاشت و محله‌ای با نام بالاخیابان در جنوب محله نوغان و شمال محله‌های سراب و سرشور با محوریت این خیابان مجلل شکل گرفت؛ محله‌ای که در قسمت غربی، به‌دلیل تراکم فضا‌های سبز کاملا متمایز از دیگر محلات بود و طبق روایت مهدی‌سیدی در مقدمه کتاب نفوس ارض اقدس، تنها محله سراب در زمینه فضای سبز، می‌توانست با آن رقابت کند.
این باغ‌ها به‌ویژه در سمت دروازه بالاخیابان، گسترش و تراکم بیشتری داشتند و برای زائرانی که از سمت غرب به مشهد وارد می‌شدند، نمایی فوق‌العاده زیبا ایجاد می‌کردند. در دوره پهلوی، میدان اصلی شهر و ساختمان شهرداری، بر روی بخشی از مسیر قدیمی و انتهایی بالاخیابان ساخته شد. از جمله باغ‌های بسیار مصفای این منطقه که با بخش‌هایی از محله نوغان نیز پیوستگی‌هایی داشت، باغ مشهور هشت‌آباد بود که بعدها آن را با نام عشرت‌آباد شناختند.
در گوشه‌ای از همین باغ، در دهه۱۳۱۰ خورشیدی، دارالشفای موقت آستان‌قدس -مخصوص مردان- ایجاد شد و در کوچه نزدیک مسجد حوض‌لقمان نیز محلی برای بخش بانوان دارالشفا به‌صورت موقت و تا تأسیس بیمارستان شاهرضا ایجاد کردند.
{$sepehr_key_167827}
تأثیر بر حیات اجتماعی مشهد
یکی از نکات بسیار مهمی که باید درباره پیشینه بالاخیابان به آن توجه داشته باشیم، موضوع تأثیر آن بر حیات اجتماعی شهر مشهد است. بالاخیابان از همان دوره‌های نخست تأسیس به‌عنوان محور بازار مشهد به چشم می‌آمد، حال آنکه بازار اصلی شهر، از محله سرشور آغاز می‌شد و بعد از طی مسیری نسبتا‌طولانی، به صحن عتیق حرم‌رضوی می‌رسید. دلیل این اشتهار نمای زیبای بالاخیابان و رغبت عمومی زائران و مجاوران برای خرید از مغازه‌ها و حجره‌های مستقر در آن بود.
با وجود آنکه کاروان‌سرا‌های تجاری مشهد، عموما در اطراف حرم و پایین‌خیابان قرار گرفته بود، در ورودی دروازه بالاخیابان و سپس حاشیه بخش غربی آن می‌شد کاروان‌سرا‌هایی را دید که به‌عنوان بارانداز کاروان‌هایی که از مناطق غربی ایران به مشهد می‌آمدند، کاربری داشت. امروزه برخی از این کاروان‌سرا‌های قدیمی در حوالی میدان سنایی قدیم (بعدها با نام‌های سیدجمال‌الدین اسدآبادی، توحید و بالاخره شهید جمهور نام‌گذاری شد) به چشم می‌خورد و چشم‌اندازی قدیمی و جذاب را پیش روی بیننده قرار می‌دهد.
بااینحال، پیشینه حیات اجتماعی بالاخیابان، فقط به حوزه مراودات تجاری محدود نمی‌شود، بالاخیابان، به‌ویژه در سال‌های پیش از پیروزی نهضت مشروطه، یکی از اصلی‌ترین کانون‌های اعتراضی مردم مشهد در تقابل با حکومت وقت بود؛ در بلوای نان دوره ناصرالدین‌شاه و به‌ویژه در ماجرای قیام سال۱۲۸۱خورشیدی که به کشتار گسترده مردم در اطراف حرم‌رضوی و داخل این مکان مقدس انجامید، بالاخیابان شاهد حضور هزاران نفر از مردم مشهد بود.
جالب است که حدود هشتاد سال بعد نیز در جریان انقلاب اسلامی، مسیر بالاخیابان به‌ویژه در قیام مشهور ۹و۱۰دی۱۳۵۷خورشیدی، یکی از اصلی‌ترین کانون‌های مبارزاتی مشهدی‌ها محسوب می‌شد و آن را به‌دلیل استقرار بیت آیت‌ا... العظمی سیدعبدا... شیرازی، به‌عنوان مرکز استقرار مبارزان در نظر می‌گرفتند.
امروزه از آن تاریخ جذاب و پرفراز‌و‌نشیب و نماد‌های معماری اصیل ایرانی، چیز زیادی باقی نمانده است. معدود بقایای عصر طلایی بالاخیابان را می‌توان در حاشیه این خیابان و در قالب ساختمان‌ها و کاروان‌سرا‌هایی محدود و قدیمی دید که با وجود فرسودگی، هنوز از عابران دلبری می‌کنند.
