به گزارش شهرآرانیوز؛ این روزها که آلودگی، کام آسمان و زمین را تلخ کرده و کار را به تعطیلی مدارس و ادارات کشانیده و از دیگر سو اخبار مربوطبه آتشسوزی، آنهم از نوع انسانی آن در جنگلهای چهلمیلیونساله هیرکانی، قلبها را دردمند کرده است، بیش از هر زمان، نیازمند بازخوانی نگاه فقه و آموزههای دینی درباره طبیعت و وظیفهای که برعهده انسان در نگهداری آن گذاشتهاند، هستیم.
در بررسی اینکه این احکام از ما برای حفظ طبیعت چه انتظاری دارند، با حجتالاسلاموالمسلمین دکتر علیرضا نوروزی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه مشهد و دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی، گفتوگو کردهایم که در ادامه مرور میشود.
۳ وظیفهای که در قبال طبیعت داریم
فقه اسلامی برنامه جامع زندگی انسان را تبیین میکند و موضوع علم فقه، فعل مکلفین است؛ یعنی بایدها و نبایدهایی که انسان در مواجهه با فعل خویش باید آنها را رعایت کند. درمیان تکالیف پنجگانهای که فقه برای انسان در نظر دارد، بخش پنجم متوجه تکالیف او درقبال محیط زیست، طبیعت و محیط پیرامونی خود است.
براساس فقه، ما نسبتبه محیط زیست از سه جهت وظیفه داریم که عبارتاند از وظیفه فردی، وظیفه اجتماعی و وظیفه نهادهای حاکمیتی. یعنی همانطورکه حکومت وظیفه دارد برای تأمین آرامش، امنیت و علمآموزی جامعه اقدام کند، برای بهداشت، سلامت جسمی و روحی جامعه و حفظ محیط زیست نیز وظیفه دارد.
در طبیعت، هستی را بشناسیم
براساس مطالعاتی که داشتهام، حداقل دوازدهمحور در فقه اسلامی درباره طبیعت وجود دارد. در این محورها به انجام برخی کارها توصیه و از انجام برخی کارها نهی شدهایم.
محور اول توصیه به گردشگری و سفر، بازدید و رفتن در دل طبیعت و طبیعتگردی؛ آیات و روایات ما را به حضور در طبیعت توصیه میکنند، هم برای استفاده از نعمتها و مواهب طبیعی و هم برای هستیشناسی و آشنایی با عالم آفرینش و اماکن تاریخی در کشورها. آیات ۱۵ سوره مُلک، ۴۶ حج، ۲۰ عنکبوت، ۲۵۹ بقره و ۹ و ۴۲ روم از انسان میپرسند چرا به گردش در طبیعت نمیپردازد تا با اهداف خلقت آشنا شود.
انسان با طبیعت آزموده میشود
محور دوم، حفظ زیبایی و بهرهبرداری درست از محیط زیست است. در آیه۷ سوره کهف آمده است: «ما زمین را مایه زینت قرار دادیم تا انسانها را بیازماییم و ببینیم کدامیک نسبتبه طبیعت و زمین خوب رفتار میکنند.» رعایت بهداشت و نظافت محیط زیست، محور سوم مدنظر فقه است.
روایات زیادی در حوزه بهداشت و نظافت در آموزههای ما وجود دارد. در اسلام به انسان توصیه شده است محیط اطراف خود را جارو کند؛ برای مثال از حضرت امامرضا (ع) روایت شده است که میفرمایند: «جارو و نظافت محیط زیست، روزی انسان را افزایش میدهد.»
پاداش دفع آتش از طبیعت، بهشت است
محور چهارم، نهی از آلودگی محیط زیست است. نباید جنگلها، بوستانها، دریاها، رودخانهها و محل رویش درختان را آلوده کنیم. پیامبر (ص) میفرمایند: «سه گروه از رحمت الهی دور هستند؛ اول آنهایی که مکانهای عمومی را آلوده کنند، دوم کسانی که از آب سهمیه بندیشده جلوگیری کنند (رعایتنکردن حقوق دیگران) و سوم کسانی که سد معبر کنند و مانع عبور دیگران شوند.»
محور پنجم جلوگیری از آتشسوزی در طبیعت و اطفای حریق احتمالی در آن است؛ در روایت از پیامبر (ص) آمده است که: «هرکه خطر آتشسوزی را از مسلمانان باز بدارد، بهشت بر او واجب میشود.»
سه عامل حیاتی برای زندگی انسان
حفظ آب، هوا و خاک حاصلخیز از آلودگی، محور ششم است. هرکاری که سبب آلودگی هوا، آب رودخانهها و دریاها شود و خاک حاصلخیز را با زباله و آتشسوزی از بین ببرد، در روایات مذمت شده است. در روایتی از امامصادق (ع) آمده است: «سه عامل حیاتی برای زندگی انسان عبارت است از هوای پاک، آب فراوان و گوارا و زمین حاصلخیز»؛ بنابراین تلاش ما باید حفظ این سه باشد.
در آیه ۲۴ سوره روم میفرماید: «احیای زمین به وسیله آب است.» ذخیرهسازی آب و حفظ آن از هدررفت و اسراف، وظیفه ماست. در روایت از امیرالمؤمنین (ع) آمده است: «ملتی که آب و زمین دارد، اما خوب از آن بهرهبرداری نمیکند و براثر اسراف فقیر میشود، از رحمت الهی دور خواهد شد.»
دستورات متعدد محیط زیستی
درختکاری و کشاورزی در زمینهای حاصلخیز و احیای زمینهای موات، ایجاد فضای سبز و مراتع مناسب، توسعه راهها، تأمین نور مناسب برای اماکن عمومی، نهی از سد معبر و حفظ منابع طبیعی و معدنی عناوین سایر محورهای موردتأکید درباره طبیعت است؛ در روایت داریم: «وقتی امامزمان (عج) ظهور میکنند، راهها را توسعه میدهند و خیابانهای اصلی گسترش پیدا میکند.»
آخرین محور توصیهشده دعا در طلب باران است. ما علاوهبر رعایت جنبههای زیستمحیطی، از دعا برای باران، چه در وقت خشکسالی و چه کمی بارشها، نباید غفلت کنیم. دراین باره از امامسجاد (ع) و سایر ائمه (ع) دعاهایی وارد شده است.
حفظ طبیعت مصداق امر به معروف است
فقه و احکام، مانند قانون، آسیبزدن به طبیعت را جایز نمیداند؛ بنابر حکم شرعی هر اقدامی که سبب آلودگی و ازبینرفتن جنگلها شود، عقلا و شرعا جایز نیست و رعایتنکردن آن، هم جنبه حقالناس و هم جنبه حقا... دارد؛ لذا وظیفه فردی و اجتماعی ما اقتضا میکند که حافظ طبیعت باشیم.
ازاینرو، هرکاری که به بهبود وضعیت آب، هوا و خاک و محیط زیست کمک کند، معروف محسوب میشود و تشویق خود و دیگران به آن مصداق امربه معروف است، همانند درختکاری و راهسازی. درمقابل باید از انجام منکر در طبیعت همچون ریختن زباله، آتشزدن مراتع و آلودهکردن هوا نهی کنیم.
{$sepehr_key_170740}
آلودهکردن طبیعت، حرام اجتماعی است
باید توجه داشت اولا آلودهکردن محیط زیست به هر نحوی از دو جهت حرام فقهی و شرعی است؛ هم بالاصاله، چون در آیات و روایات از آلودهکردن محیط زیست نهی شدهایم و هم بالعرض، چون خلاف قانون است و قانون کشور اسلامی به فتوای همه مراجع، وجوب تبعیت دارد. نکته دوم آنکه آلودهکردن محیط زیست، یک منکر و حرام اجتماعی و قانونی است و از نظر اجتماعی مجاز نمیباشد.
۱۰ قاعده فقهی درباره طبیعت
در باب فقه محیط زیست، قواعدی فقهی داریم که حکم شرعی حرمت آلودگی محیط زیست و سایر احکام مرتبط با طبیعت را تبیین میکند. حداقل ۱۰قاعده فقهی وجود دارد که فقها به این قواعد در فقه محیط زیست استناد و از آنها استفاده میکنند که عبارتاند از: قاعده لاضرر، قاعده عدالت، قاعده حرمت افساد در زمین، قاعده حرمت اسراف، قاعده حفظ حقوق دیگران، قاعده وجوب حفظ توازن در طبیعت، قاعده مصلحت، قاعده اتلاف، قاعده ضمانید و قاعده احترام.
هریک از این قواعد، بحثهای فقهی مفصلی دارند، اما مجموع این قواعد فقهی و آیات و روایات در مسئله و اجماع و حکم عقل، حکم شرعی مسائل مربوط به محیط زیست را مشخص میکنند.