حانیه سالم | شهرآرانیوز؛ زیارت جامعه کبیره سرشار از اوصافی است که نه‌تنها جایگاه رفیع معنوی اهل‌بیت (ع) را ترسیم می‌کند، بلکه نقشه راهی برای تعالی اخلاقی انسان‌ها نیز به‌شمار می‌رود. در میان این دریای معارف، دو عبارت کوتاه، اما پُرمغز توجه ما را جلب می‌کند: «وَ مُنْتَهَى الْحِلْمِ وَ أُصُولَ الْکَرَمِ». این فراز تصویری از شخصیت متعالی امامان معصوم (ع) ارائه می‌دهد که در بالاترین مراتب انسانیت قرار دارند.

حِلم، به‌معنای صبر و بردباری در برابر نادانی و ظلم، و کَرَم، به‌معنای سخاوت بی‌حد و مرز، دو ستون اصلی سازنده یک جامعه ایده‌آل هستند. این اوصاف در وجود اهل‌بیت (ع) به نهایت خود رسیده و ریشه‌دار شده است. این بدان‌معناست که هر جا اوج مدارا و سرچشمه بخشندگی را بجوییم، باید نگاه خود را به این انوار الهی معطوف کنیم.

معنای حلم؛ فراتر از صبر ساده

در فرهنگ عمومی، حلم اغلب با صبر کردن اشتباه گرفته می‌شود، اما در ادبیات اخلاق دینی، حلم درجه‌ای بسیار بالاتر است؛ به‌معنای توانایی کنترل نفس و فروبردن خشم در اوج تحریک، بدون آنکه کوچک‌ترین آسیبی به قدرت تصمیم‌گیری وارد شود. این نهایت مداراست؛ جایی‌که فرد با علم کامل به خطا یا ظلمی که بر او رفته، از واکنش فوری و انتقام‌جویی صرف‌نظر می‌کند.

ائمه (ع) مصداق «مُنْتَهَى الْحِلْمِ» هستند؛ یعنی هیچ‌کس از نظر سعه‌صدر و بردباری به پای ایشان نمی‌رسد. این صفت، نتیجه تسلط کامل بر قوای نفسانی و اتصال به مبدأ قدرت و علم الهی است که به آنان توانایی می‌داد در برابر جهل و عناد، آرام‌ترین و درعین‌حال مؤثرترین واکنش را نشان دهند.

{$sepehr_key_171037}

کرم؛ سخاوت همراه با حکمت

در مقابل حلم، کرم قرار دارد که در زبان فارسی به‌معنای سخاوت است. اما کرم در مقام ائمه (ع) فقط بخشیدن مال نیست، بلکه «أُصُولَ الْکَرَمِ» یعنی ریشه و بنیان هرگونه بخشندگی است. کرم واقعی، سخاوتی است که با حکمت عجین شده باشد؛ یعنی ریشه سخاوت در ائمه (ع) نه صرفا دادن هر چیزی به هر فرد، بلکه دادن ابزار لازم برای رسیدن به کمال انسانی به فردی است که ظرفیت استفاده درست از آن را دارد. این اوج تدبیر و حکمت در سخاوت است.

کرم آنان شامل مال، دانش، شفاعت و مهم‌تر از همه، نادیده‌گرفتن بدی‌ها و ارائه فرصت توبه بود. اگر کسی به ایشان بدی می‌کرد، نخستین واکنش، تلاش برای هدایت و بخشیدن خطا بود، نه کیفر دادن. این همان ریشه‌ای است که همه نیکی‌ها از آن نشئت می‌گیرد.

حلم و کرم در زندگی روزمره

گاهی ممکن است که افراد با مشکلات شغلی، خانوادگی یا اجتماعی دست‌وپنجه نرم کنند، اما می‌توانند این دو صفت را در زندگی خود پیاده کنند. حلم به ما یادآوری می‌کند در اختلافات یا در برابر رفتار خطاکارانه دیگران، فورا خشمگین نشویم. کرم نیز یادمان می‌آورد که حتی کوچک‌ترین کمک مالی یا معنوی یا حتی یک لبخند در ترازوی الهی ارزشمند است، مشروط بر اینکه از روی ریا و توقع نباشد. الگوبرداری از «مُنْتَهَى الْحِلْمِ وَ أُصُولَ الْکَرَمِ» یعنی تبدیل‌شدن به کانونی از آرامش و بخشش در محیط پیرامونی خود و این عمل زمینه‌ساز آرامش درونی است.

این فراز از زیارت جامعه کبیره یک دعوت‌نامه برای تعالی معنوی است. اهل‌بیت (ع) به ما نشان دادند که کمال نهایی در گرو دو توانایی بنیادین است: توانایی در تحمل سنگینی‌ها با آرامش (حلم) و توانایی بخشش بدون چشم‌داشت (کرم).

این دو ویژگی در وجود ایشان به چنان مرتبه‌ای رسید که ریشه همه فضایل دیگر شدند. تأمل در این عبارات، ما را متعهد می‌سازد تا در مسیر سخت تهذیب‌نفس از واکنش‌های غریزی فاصله بگیریم و با الهام از سیره ایشان، هر روز یک قدم به تبدیل شدن به «قطب آرامش و بخشش» نزدیک‌تر شویم؛ چرا که عزت نفس حقیقی در گرو همین مدارا و سخاوت است.

تجلی اسماء الهی

استادان برجسته‌ای همچون آیت‌ا... جوادی آملی تأکید دارند که صفاتی، چون حلم و کرم در اولیای الهی فقط فضایل اکتسابی نیستند، بلکه تجلی اسما و صفات بی‌نهایت الهی در قالب وجود محدود انسانی‌اند. حلم امام (ع) ریشه در علم بیکرانشان به عواقب امور دارد؛ می‌دانند که برخورد خشم‌آلود با جاهلان، جز تعمیق لجاجت نتیجه‌ای ندارد. ازاین‌رو حلمشان جلوه تدبیر است و کرمشان، تجسّم رحمت واسعه خداوند. بدین‌ترتیب، این صفات نه فقط رفتار‌های فردی نیک، بلکه تجلی نظام احسن خلقت در قالب اخلاق انسانی محسوب می‌شوند که باید سرمشق ما قرار گیرند.

{$sepehr_key_171036}

پیوند دو ستون اخلاق

در این فراز، دو صفت حلم و کرم در کنار یکدیگر آمده‌اند تا نشان دهند کمال انسانی در گرو تعادل است. حلم نقش محافظ دارد و کرم نقش ارائه‌دهنده. بدون حلم، کرم ممکن است به سهل‌انگاری تبدیل شود یا کرامت‌نفس فرد بخشنده را خدشه‌دار کند. فرد سخاوتمند اگر صبور نباشد، با نخستین ناسپاسی از بخشش دست می‌کشد؛ از سوی دیگر بدون کرم، حلم فقط به تحمل تلخی‌ها بدون هیچ دستاورد مثبتی می‌انجامد. ائمه (ع) با در اختیار داشتن نهایت حلم، ظرفیت اعطای نهایت کرم را یافتند و توانستند با وجود سختی‌ها مسیر هدایت و بخشش را همواره باز نگه دارند.