سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ راه‌آهن مشهد خاطره‌ساز برای بسیاری از کسانی است که گذرشان به این ساختمان ۵۵ساله افتاده است. ایستگاهی که یاد هزاران نفر را در خود جای داده و شاهد وصل‌ها و هجران‌های بسیار بوده است، در ۴ آبان۱۳۴۵ به روی مردم گشوده شد. گذر از این روز ماندگار در حافظه تاریخی شهر مشهد، بهانه‌ای شد تا سراغی از این یادبود بگیریم و تاریخ سامان‌یافتن آن را مرور کنیم.
تأمین هزینه‌های ساخت راه‌آهن در کشور که بار‌ها با شکست مواجه شده بود، برای دولت آسان نبود. دولت، مصوبه انحصار قند و شکر را به مجلس برد که به موجب آن، از هر ۳کیلو قند و شکر ۲ریال و از هر ۳کیلو چای ۶ریال مالیات گرفته می‌شد تا درآمد آن، صرف ساخت راه‌آهن ملی شود.
با این احوال، سال۱۳۱۶ کار زیرسازی و ریل گذاری آغاز شد. با رسیدن ریل‌ها به شاهرود و تکمیل‌شدن ۳۱۵کیلومتر از خطر گرمسار-مشهد، آتش جنگ جهانی دوم، دامن ایران را هم گرفت و کار راه‌آهن نیمه‌تمام ماند. پس از پایان جنگ، راه آهن و مسیر نیمه‌تمام گرمسار-مشهد، دوباره بر سر زبان‌ها افتاد و اعتبارات مورد نیاز از‌سوی وزارت راه داده شد تا خط ریل به مشهد برسد.
از سوی دیگر در سال‌های سیاه مشهد، طاعون دست‌به‌دست مرگ می‌دهد و بسیاری از مردم داغ‌دیده روستای امین‌آباد را وادار به ترک دیار می‌کند. از حدود سال ۱۳۲۰ تا زمانی‌که نخستین قطار مسافربری وارد مشهد شد، از این روستای متروکه، تنها زمین‌های کشاورزی و قبرستان به‌جا می‌ماند. زمین‌ها و باغات نیز به‌تدریج به نفع ایستگاه راه‌آهن تملک و به امید مردم مشهد برای ورود قطار تبدیل می‌شود.
عبد‌الهادی قلم‌بُر، نخستین مدیر امور اداری و مالی راه‌آهن مشهد که در مدت پنج‌سال ریل‌گذاری قطار تهران-مشهد حضور داشته است، می‌گوید: «بعضی از باغ‌داران بدون چانه‌زنی باغشان را فروختند و بعضی دیگر رضایت به تصرف زمین نمی‌دادند و باعث درگیری شدند که چندان جدی نبود.»
نخستین قطار در زمستان۱۳۳۵ به مشهد می‌آید؛ قطاری باری که شایعات زیادی پشت سرش بود. مردم تصور می‌کردند که قرار است این قطار، غلات و آذوقه آن‌ها را به تاراج ببرد و مشهد را درگیر قحطی کند.
در ۱۲اردیبهشت۱۳۳۶ نخستین قطار مسافربری در ساعت۸:۵۰ بعد‌از‌ظهر با ۴۰۰مسافر از تهران به‌سوی مشهد حرکت کرد. شانس مسافران این قطار این بود که مجبور نبودند بلیت‌هایی را که قیمت آن، از ۷۰۰ریال شروع می‌شد و به ۱۰۰۰ریال می‌رسید، خریداری کنند و رایگان به مشهد سفر کردند.
قطار، جایگزین خوبی برای اتوبوس‌های مسافربری بود که در جاده‌های شوسه و نامناسب به‌سختی تردد می‌کردند. آن سال ۲۸۰هزار نفر از قطار مشهد استقبال کردند. لوکوموتیوران‌ها نیز ایرانی و در خارج از کشور آموزش دیده بودند.
با راه‌اندازی راه‌آهن مشهد، افرادی برای فروش بلیت و نظارت بر آمد‌و‌شد قطار‌ها استخدام شدند. کبری‌غفاری، نخستین زن شاغل در راه‌آهن مشهد بوده است. او متولد۱۳۰۳ بود و در سال۳۶ به‌عنوان ماشین‌نویس وارد ساختمان راه‌آهن مشهد شد. او و کارکنان دیگر در انبار توشه کنونی مستقر شدند. غفاری به‌همراه هفت‌بانوی دیگر، کار تایپ نامه‌ها برای ۱۲بخش راه‌آهن را برعهده داشت. پس از آن، نیرو‌های راه‌آهن مشهد روز‌به‌روز افزایش یافت و به ۴۰۰نفر رسید.
با گسترده‌شدن فعالیت‌ها و نیاز به فضای گسترده‌تر، ساخت بنای کنونی راه‌آهن کلید خورد. ۹سال طول کشید تا عمارت تازه در مساحت ۱۲هزار متر به بهره‌برداری برسد. ۴ آبان ۱۳۴۵، حوالی ظهر، «نادر باتمان‌قلیچ» که استاندار خراسان و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی بود، نوار سه‌رنگ افتتاحیه را قیچی می‌کند. «حیدر قلی‌خان غیایی شاملو» طراح بنا، هنرمندی است که در عکس‌ها و خاطرات بسیاری از مشهدی‌ها ماندگار شده است.
با نخستین نگاه می‌توان به استحکام، زیبایی و هنر طراح و سازنده این عمارت باشکوه پی برد، اما جست‌وجوی عمیق‌تر نیز این مسئله را تأیید می‌کند. این ساختمان یکی از ۲۰شاهکار معماری پس از جنگ جهانی دوم در آسیا و زیباترین و مجهز‌ترین ساختمان راه‌آهن ایران است. طرح این بنای ماندگار در دل خود، بسیاری از معیار‌های معماری ایرانی را جای داده است.
توالی ستون‌ها و سقف بلند سالن آن، جبروت بسیار دارد که ناخودآگاه سر را به‌سوی خودش می‌گرداند. زاویه طاق سقف ایستگاه برابر با زاویه «پل ورسک» است. دو بالی که از دو سوی ساختمان گشوده شده، نیز شبیه بال‌های «فروهر» است. اجرای این شاهکار معماری قرن را «مرتضی کباری» که یکی از مهندسان بنام راه‌آهن ایران بوده، برعهده داشته است.
در آخرین مصاحبه‌ای که اسفند۹۵ در روزنامه همشهری از او به چاپ رسیده، گفته است: «اگر بخواهیم در‌میان ایستگاه‌های راه‌آهن چند نمونه را به‌عنوان شاهکار انتخاب کنیم، بی‌تردید ایستگاه مشهد، یکی از این شاهکارهاست.
این ایستگاه پس از جنگ جهانی دوم ساخته و در بنای آن، قرینه‌سازی به بهترین شکل استفاده شده است. ستون‌های اصلی در این بنای دیدنی و تکرار آن‌ها یادآور حرکت و صدای قطار است.»