محمد کاملان - ارگ یکی از ویژه‌ترین خیابان‌های مشهد است؛ خیابانی تاریخی و 100 ساله که البته در طول این‌سال‌ها بخش زیادی از هویت تاریخی و بافت خودش را از دست داده است و این‌خیابان امروز با آن خیابان ارگی که مردم با سینماها، کافه‌ها، تئاترهایش و... می‌شناختند زمین تا آسمان تفاوت دارد. ماجرای بازسازی ارگ به دلیل اهمیتش بارها و بارها مطرح و رسانه‌ای شده، ولی هیچ‌وقت به سرانجام نرسیده است. اما این‌بار قرار است ارگ رنگ بازسازی ظاهری و هویتی را به خودش ببیند و آن‌طور که معاون فنی و شهرسازی سازمان بازآفرینی شهرداری مشهد اعلام کرده عملیات جداره‌سازی بخشی از ساختمان‌های قدیمی این‌خیابان تاریخی آغاز شده است.
سنگ بنای ارگ را قاجارها گذاشتند
براساس نقل‌های تاریخی، اولین بنای خیابان ارگ را ملک‌محمود سیستانی درست روبه‌روی باغ ملی ساخت تا ارگ حکومتی شهر مشهد از آن تاریخ به بعد کم‌کم شکل بگیرد. با روی کار آمدن قاجارها ارگ کم‌کم رونق گرفت و بناهای مختلف و زیادی در آن ساخته شد اما بعد از پایان دوره ناصرالدین شاه قاجار و به‌دلیل تغییر مداوم حکام مشهد، رونق از ارگ رفت و همه بناهای حکومتی آن تخریب و میدانگاه بزرگ این‌خیابان به میدان اعدام تبدیل شد. اما در سال‌های ابتدایی دولت پهلوی اول و در سال 1307، ارگ به عنوان بهترین گزینه برای ساخت یک خیابان به سبک و سیاق خیابان‌های اروپایی انتخاب شد و به بهانه حضور مهمانان کنگره هزاره فردوسی، این‌کار به سرعت کلید خورد و تنها ظرف 2 سال همه منازل این‌خیابان تسطیح و سال 1313 خیابان تازه‌تأسیس ارگ مشهد از میدان شهدا تا میدان ده‌دی که دروازه قدیم مشهد بوده است رسما افتتاح شد؛ خیابانی که به‌مرور و با احداث سینماها و سالن‌های تئاتر مختلف، کافه‌ها و مغازه‌هایی که پیش‌از‌این در مشهد وجود نداشتند، به محل تفریح مردم و البته جایی برای حضور روشنفکران و شاعران مشهدی تبدیل شد. ارگ تا دهه 50 پاتوق اصلی شاعران و روشنفکران مشهدی بوده و بعد از آن به‌مرور کارکردش را از دست داد. آن‌طور که در کتاب «مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی» نوشته‌اند: «این‌خیابان از این‌جهت که میدان ارگ را قطع می‌کند و باغ ملی، اداره ایالتی، اداره شهربانی، اداره گمرک، اداره پست و تلگراف و اداره ارکان حزب قشون، در آن است و نیز مهم‌ترین مغازه‌ها و مؤسسات اجتماعی، مانند کلوب، سینماها، مهمان‌خانه‌ها، کافه‌های شهری در جَنبین آن واقع شده است، از مهم‌ترین گردشگاه‌های شهر مشهد به شمار می‌رود.»
ارگ میزبان اولین‌های مشهد است
ارگ، روزگاری خیابان اولین‌های مشهد بوده است؛ اولین بنای چهارطبقه مشهد، پاساژ امینی، به عنوان نخستین پاساژ شهر، خانه خان‌منش که اولین درمانگاه خصوصی مشهد در آن افتتاح شد، نخستین بیلیارد مشهد، اولین دفتر بیمه ایران در خراسان و سوپرتک اولین سوپر و دفتر رادیو در مشهد همه در این‌خیابان ساخته شدند و به آن هویت دادند. کافه معروف داش‌آقا که محل نشست و برخاست شاعران معروف مشهدی بود، هتل تاریخی پارس، کافه چمن، خانه مرحوم ملک، باغ ملی و کنسولگری پاکستان که با 125 سال عمر قدیمی‌ترین بنای این‌خیابان است، تنها بخشی از معروف‌ترین نشان‌های هویتی ارگ هستند که البته امروز اثری از بخشی از آن‌ها نیست و تنها تعداد معدودی از این‌بناهای واجد ارزش باقی مانده‌اند.
آغاز بازسازی خیابان
بازسازی و احیای هویت ارگ تقریبا عمری ده‌ساله دارد اما این‌ماجرا هربار به بهانه‌های مختلفی به تعویق می‌افتاد و به دست فراموشی سپرده می‌شد، تا اینکه در 27 مهرماه سال 1397 رئیس سازمان میراث فرهنگی استان از عزم جدی این‌سازمان و شهرداری برای احیای 8 گذر تاریخی مشهد صحبت کرد که احیا و بازسازی ارگ هم جزو مهم‌ترین بخش‌های این 8 پروژه بود؛ پروژه‌ای که در آذرماه سال گذشته و در اولین‌جلسه کمیته بازآفرینی ابنیه تاریخی مشهد به تصویب رسید و مدیرعامل وقت سازمان بازآفرینی شهرداری مشهد آن را اولویت اصلی شهرداری دانست. اما 21 بهمن‌ماه سال گذشته شورای شهر مشهد پروژه تهیه طرح مرمت و بسته اقتصادی بهره‌برداری از محله ارگ را به همان مصوبه بسته تشویقی تسهیلگری احیا و مرمت آثار تاریخی و بناهای واجد ارزش شهر مشهد در محلات تاریخی الحاق کرد. حیدر حبیبی، معاون معماری و شهرسازی سازمان بازآفرینی شهرداری مشهد، با اشاره به اجرای این‌مصوبه و آغاز عملیات جداره‌سازی و نماسازی تاریخی خیابان ارگ، اظهار کرد: باتوجه به وجود هتل تاریخی پارس در خیابان ارگ، جداره‌سازی نمای ملک مجاور این‌هتل، ساختمان فروشگاه به‌نشر از ضلع شرقی آن، از چندروز پیش آغاز شده است و فعلا در حال واچینی آجرها و جایگزینی مصالح تخریب‌شده و آسیب‌دیده با نمونه‌های جدید هستیم. درباره خانه شالچی هم در مرحله انتخاب پیمانکار هستیم و به‌زودی با گذر از این‌مرحله، عملیات اجرایی جداره‌سازی این‌خانه باارزش تاریخی در دل محله ارگ هم آغاز خواهد. البته ناگفته نماند که این‌گام اول جداره‌سازی و نماسازی در محله ارگ است و به‌زودی گام‌های جدی‌تری برای احیای این‌محله برداشته خواهد شد.
احیای ارگ تنها مختص جداره و پوسته نیست
دکتر هادی ایوانی، رئیس دفتر تسهیلگری محله جنت و ارگ، هم از شناسایی بیش از 200 اثر ارزنده در بافت این‌محله و خیابان خبر داده و گفته بود که احیای ارگ تنها احیای جداره و پوسته نیست، بلکه هدف برگرداندن دوباره زندگی و خاطره به این‌محله است. خیابان ارگ مشهور است به خیابان خاطره‌ها. مردم در این‌خیابان خاطره جمعی دارند، به این‌مفهوم که آدم‌های متفاوت و ساکنان شهر از آن خیابان خاطره مشترک و به آن «حس تعلق» دارند. این یعنی ارگ یک سرمایه اجتماعی برای شهر مشهد است و برای زنده کردن باید برای این‌خیابان رویداد تعریف کرد.