حمیده خلیل‌زاده| ماه رجب دارای ایام و اوقات ویژه‌ای است. در این ماه شب‌ها و روزهایی وجود دارند که از سایر روزها و اوقات برجسته شده‌اند و برایشان اعمال و آدابی هم در مفاتیح‌الجنان و سایر کتاب‌های شیعی آمده است. شب آرزوها یا لیله الرغائب یکی از همین اوقات برجسته است که در سال‌های اخیر آداب و اعمالش بین مردم رواج پیدا کرده است. باوجوداین، تردیدهایی هم از حیث سند بر این شب وارد است. در ادامه به این تردیدها و همچنین اعمال این شب پرداخته‌ایم.
شب آرزوها، چه شبی ست؟
لیله‌الرغائب که برخی آن را شب برآوره‌شدن آرزوهای بلند و شب‌بردن ثواب بسیار، معرفی کرده‌اند؛ اولین شب جمعه ماه رجب است. لیله به‌معنای شب است و کلمه «رغائب» جمع «رغیبه» به‌معنای چیزی است که مورد رغبت، میل و نیز به‌معنای عطا و بخشش فراوان است. بنابراین «لیله‌الرغائب»، هم می‌تواند به‌معنای شبی باشد که میل و توجه به آن بسیار است و هم می‌تواند به‌معنای شبی باشد که در آن عطا و بخشش خدا بسیار است. با توجه به روایتی که در فضیلت این شب نقل شده هر دو معنا درست است.
ابن‌جوزی، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمان محمد عثمان، مدینه، المکتبة السلفیة، ۱۹۶۶م.
شبی نام‌گذاری‌شده توسط فرشتگان
بر پایه حدیثی که از پیامبر(ص) در کتاب اقبال الاعمال سید ابن طاووس نقل شده، این شب را ملائکه، لیله‌الرغائب نامیده‌اند. زمانی که یک‌سوم از این شب بگذرد، فرشته‌ای در آسمان و زمین باقی نمی‌ماند، مگر اینکه در کعبه و حوالی آن جمع می‌شوند. خداوند به فرشتگان می‌گوید هرچه می‌خواهید درخواست کنید. فرشتگان گویند درخواست ما بخششِ فرد روزه‌دارِ ماه رجب است. خدا پاسخ می‌دهد: آن را انجام دادم.
ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۸۵.
تردید در اعتبار این شب
حدیث لیله‌الرغائب از دو بابت مورد خدشه قرار گرفته است که جهت اول از حیث سند و جهت دوم از حیث محتوای آن است. در بررسی سند حدیث گفته‌اند که اصل این حدیث در منابع روایی اهل سنت است و در کتاب‌های شیعه تا قبل از اقبال‌الاعمال سید بن طاووس آورده نشده است و اولین‌بار ایشان، این حدیث را در کتاب خود نقل کرده‌اند. طبق گفته سید، ایشان این حدیث را از برخی کتاب‌های خاصه نقل کرده‌اند ولی به این کتاب‌ها اشاره‌ای نمی‌کنند. ولی برخی احتمال می‌دهند که این حدیث از منابع اهل سنت در کتاب‌های شیعه وارد شده و سپس سید بن طاووس این حدیث را از آن کتاب‌ها نقل کرده باشد. به هر حال بیشتر محدثین و فقهای شیعه، این روایت را ضعیف و غیرقابل اعتماد دانسته‌اند و حتی برخی آن را به حسب محتوای آن، جعلی شمرده‌اند.
پاسخ به تردید
گروهی از فقیهان معاصر شیعه همچون میرزا جواد تبریزی و آیت‌ا... فاضل لنکرانی، انجام اعمال این شب را به امید مطلوبیت(رجاء) نه‌تنها جایز، بلکه راجح (بهتر) دانسته‌اند.
تبریزی، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، ۱۳۹۱، ج۱۰، ص۳۴۰
آیت‌ا... مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه، در واکنش به جعلی‌بودن حدیث لیله‌الرغائب، راه‌هایی برای اثبات مشروعیت انجام اعمال لیله‌الرغائب و سایر دعاها و نمازهای مستحبی که سند معتبری ندارند، ارائه کرده است. به گفته او با توجه به قاعده تسامح در ادله سنن به‌جا آوردن نماز رغائب از باب استحباب یا رجا بلامانع است؛ اما به گفته برخی پژوهشگران، این قاعده در تنها مورد روایات ضعیف‌الاسناد جاری است، نه احادیثی که حکم به مجعول‌بودن آن‌ها شده است. بنابراین می‌توان گفت فقهایی که حکم به استحباب یا جواز اقامه آن به قصد رجا کرده‌اند ـ از جمله سید ابن‌طاووس، علامه حلی، علامه مجلسی و مامقانی ـ روایت را جعلی ندانسته‌اند.
[ آیت ا...فاضل لنکرانی، جامع المسائل، ج۲، ص۱۷۲؛ صافی گلپایگانی: معارف دین، ج۳، ص۲۵۸]
ژیان، «بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیلة‌الرغائب»، ص۱۲۹.
اعمال شب لیله‌الرغائب
روزه
نماز مخصوص لیله‌الرغائب
صلوات بسیار بر فرشتگان
زمان خواندن نماز:
میان نماز مغرب و عشا
تعداد رکعت:
12رکعت
نحوه خواندن:
هر دو رکعت به یک سلام و در هر رکعت از آن یک‌مرتبه حمد و سه‌مرتبه «سوره قدر» و دوازده مرتبه «سوره توحید» می‌خوانیم و هنگامی که از نماز فارغ شدیم هفتاد مرتبه می‌گوییم:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ وَ عَلَی آلِهِ [وَ آلِ مُحَمَّدٍ]
خدایا! بر محمد(ص) پیامبر درس ناخوانده و خاندانش درود فرست.
سپس به سجده می‌رویم و هفتاد مرتبه می‌گوییم:
سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ
پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح
آنگاه سر از سجده برمی‌داریم و هفتاد مرتبه می‌گوییم:
رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیُّ الْأَعْظَمُ
پروردگارا! مرا بیامرز و بر من مهرورز و از آنچه از من می‌دانی بگذر، تو خدای برتر و بزرگ‌تری.
دوباره به سجده می‌رویم و هفتاد مرتبه می‌گوییم:
سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ
پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح
سپس حاجت و آرزوی خود را طلب کنید تا به خواست و اراده خدا به آن برسید.
ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ ش، ج ۳، ص ۱۸۶
ندای لیله‌الرغائب
در روایت وارد شده از ملائکه درخواست شده است که هر حاجت و دعایی دارند به محضر الهی بیان کنند:
یا مَلائِکَتی، سَلونی ما شِئتُم؛
ای فرشتگانم هر چه می‌خواهید از من درخواست کنید.
بهتر است چه بخواهیم
برای سلامتی و فرج امام زمان(عج) دعا کنیم بنا به سیره بزرگان دین، بهتر است دعا برای سلامتی و همچنین فرج امام زمان(عج) آغازگر درخواست‌های ما از پروردگار باشد.
هدایت و راه مستقیم را از خدا طلب کنیم دعای دیگری که در سیره ائمه(ع) و همچنین بزرگان دین به آن اشاره شده است، طلب هدایت و قدم‌گذاشتن در راه راست است. آن‌چنان که ما هر روز در نمازهای یومیه از پروردگار عالمیان می‌خواهیم«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ؛ ما را به راه راست هدایت کن.»
آموزش مسیر بندگی و طلب توبه دعای تسلیم و آموزش مسیر بندگی براساس آیات قران دعای پیامبران الهی مانند یوسف(ع) و ابراهیم(ع) و فرزندان ایشان است. چنانچه در آیه128 سوره بقره آمده است: «پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده و از دودمان ما، امتی که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر که تو توبهپذیر و مهربانی.»
دنیای نیکو و آخرت خوب را طلب کنیم در مناجات‌های قرآنی علاوه بر آخرت نیک، دنیای خوب هم طلب می‌شود: «پروردگارا! به ما در دنیا (نیکی) عطا کن! و در آخرت نیز (نیکی) مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش
نگاه دار!»
آیه 201 سوره بقره
بخشش الهی و پذیرش توبه را درخواست کنیم مناجات دیگری که در قرآن آمده است، اشاره به آمرزش گناهان و طلب مغفرت است. «پروردگارا! ما ایمان آوردهایم؛ پس گناهان ما را بیامرز و ما را از عذابِ آتش، نگاه‌دار!»
آیه 16 سوره آل عمران
عاقبت به‌خیری بخواهیم از دعاهای قرآنی این‌چنین استفاده می‌شود که یکی از بهترین دعاها طلب عاقبت‌به‌خیری است، این دعا در آیات قرآنی این‌چنین بیان شده است: « تو ولیّ و سرپرست من در دنیا و آخرت هستی، مرا مسلمان بمیران؛ و به صالحان ملحق فرما!»
آیه101 سوره یوسف