مردی در کسوت خادمان حضرت ایستاده و آتشدان مخصوصی را در دست گرفته است که عطر مخصوصی از آن بیرون می‌تراود. زائران هنوز سلام نداده، محض تبرک، به سمت این عطر خوش روانه می‌شوند. دود معطر در هوا می‌رقصد و چهره گنبد طلایی حضرت را برای زائران خیال‌انگیز و مشامشان را خوش بو می‌کند. سنت عودسوزی در این صحن و سرا، قدمتی بیشتر از چهارصد سال دارد. رونمایی از قدیمی‌ترین اسناد عودسوزی حرم و احیای شمیم چهارصدساله عود رضوی بهانه‌ای شد تا از این سنت کهن حرم مطهر بنویسیم.
دو همکار در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی علم و تجربه را با هم ترکیب می‌کنند تا به یک نتیجه جالب دست پیدا کنند. زهرا فاطمی‌مقدم، دانشجوی دکتری تاریخ و مسئول بخش ارزش‌یابی مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، و سیدعلی اصغر امیری‌نسب، مستندساز مرکز اسناد و خادم اداره تشریفات حرم‌مطهر، افرادی هستند که پیگیری آنها این‌کار ماندگار در تاریخ حرم‌مطهر را به نتیجه می‌رساند.
ماجرا از یک گفتگو میان فردی که به اسناد عودسوزی در حرم‌مطهر دسترسی دارد و خادمی که بار‌ها در اداره تشریفات، آتشدان عودسوزی را به دست گرفته است، شروع می‌شود. حرف از اسپند و کندر می‌شود که اکنون در آتشدان‌ها سوزانده می‌شود و ترکیبی که در قدیم به کار می‌رفته است. فاطمی‌مقدم میان اسناد جست‌وجو می‌کند تا به سؤالاتش در‌این‌باره پاسخ بدهد. او سند مربوط به خرید مواد عودسوزی در دوره قاجار را پیدا می‌کند و آن را با امیری‌نسب در میان می‌گذارد.
فاطمی‌مقدم همیشه این دغدغه را داشته است که اسناد تاریخی را برای زندگی امروزی ملموس کند و خود او درباره این تجربه چنین می‌گوید: «به‌خاطر علاقه و توجهی که زائران به عودسوز‌ها دارند و بعد معنوی‌ای که این شمیم یافته است، همیشه به‌خودم می‌گفتم کاش این عطر خوش‌بوتر شود. در انتقال این تجربه با یکی از خادمان خوش‌ذوق تشریفات در بخش عودسوزی این فرصت به وجود آمد که پیوند میان اسناد و زندگی روزمره را رقم بزنیم.»
امیری‌نسب بیشتر از ۱۰سال سابقه خدمت در آستان حضرت‌رضا (ع) را دارد و چندسالی پای ثابت مراسم عودسوزی در حرم‌مطهر است. پس‌از‌آن، این‌خادم حضرت‌رضا (ع) به عطاری می‌رود، مواد موجود در اسناد را تهیه می‌کند و آنها را با کمک تجربه عود‌سوزی‌اش در اداره تشریفات، با یکدیگر مخلوط می‌کند تا بار دیگر شمیم خوش‌بوکننده‌های سنتی که برای تعطیر حرم در قدیم استفاده می‌شده است، در فضا بپیچد.
بوی شیرین و مطبوعی بلند می‌شود. استشمام این بوی خوش با سابقه چندصدساله آنها را به این فکر می‌اندازد که برای احیای این ترکیب معطر در حرم‌مطهر گامی بردارند و این ایده را با مسئولان عالی حرم در میان بگذارند تا پس از بررسی بیشتر شاید این ترکیب قدیمی به آتشدان‌های عودسوزی در حرم باز‌گردد.
فاطمی‌مقدم که در حال تحقیق بر روی اسناد عودسوزی است، درباره سابقه این مراسم در میان ادیان مختلف و چگونگی ورود آن به یک مکان مذهبی توضیح می‌دهد: «عودسوزی آن‌قدر قدمت دارد که هرکیش، آیین یا گروهی می‌تواند ادعا کند که پیشینه این‌کار به آن برمی‌گردد، اما اسنادی در‌این‌باره وجود ندارد. به‌تدریج این مقوله جنبه دینی و معنوی به خود گرفته است و اکنون تقریبا در اماکن مذهبی همه ادیان سوزاندن مواد خوش‌بو رایج است تا فضا معطر شود.»
این کارشناس مرکز اسناد‌آستان‌قدس درباره تاریخچه شکل‌گیری این سنت در حرم نیز چنین می‌گوید: «از زمان شکل‌گیری بقعه امام‌رضا (ع) منابعی درباره عودسوزی در اختیار نداریم. ظاهرا از دوره تیموری که تعداد شیعیان خراسان بیشتر می‌شود، تشکیلات آستان‌قدس شکل می‌گیرد و مسئله خوش‌بوسازی هم مطرح می‌شود. از دوره صفویه نیز اسنادی در مجموعه اسناد آستان‌قدس‌رضوی باقی مانده که اکنون از منابع اصلی تحقیق در‌این‌باره است.»
هر آیین یا آدابی که در حرم شکل می‌گیرد، در راستای ارائه خدمات بهتر به زائران است. عودسوزی نیز برای تعطیر هوا و رهایی از بوی تعفن و عرق در فضای معنوی حرم شکل گرفته است تا زائران با سوختن گیاهان خوش‌بو و برخاستن بوی آن، آرامش بیشتری را تجربه کنند. او در‌این‌باره هم حرف برای گفتن دارد: «بیشتر آیین‌ها زاییده یک نیازند. این بو نیز تکمیل‌کننده فضاست تا در کنار دیگر‌عناصر مانند نقش‌و‌نگار فرش‌ها، کاشی‌ها و... فضای معنوی حرم را بهبود ببخشد.»
قدیمی‌ترین سندی که درباره عودسوزی برجای مانده است به سال ۱۰۱۲قمری در زمان شاه‌عباس اول صفوی بازمی‌گردد. طبق این سند علی‌اصغر نصیری، خادم و عودسوز حرم بوده و به‌خاطر آن دستمزد می‌گرفته است.
فاطمی‌مقدم درباره این سند می‌گوید: «این ورق قدیمی‌ترین سندی است که واژه عودسوزی در آن آمده است و بر این ماجرا تأکید می‌کند که ما یک شغل با این عنوان در مجموعه حرم داشته‌ایم. طبق این مستند، می‌توانیم ادعا کنیم در همه این ۴۳۲سال معطرسازی در حرم وجود داشته است. برای پیش از این تاریخ سندی وجود ندارد و حرفی نمی‌توان زد.»
در میان اوراق مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی اسنادی از دوره صفویه مربوط به مشاغل مرتبط با عودسوزی وجود دارد ولی درباره مواد به‌کار‌رفته اطلاعاتی وجود ندارد، اما در دوره قاجار اسامی مواد عودسوزی به‌وضوح ذکر و ترکیب خوشبوکننده ساختگی آنها از آن اسناد الگوبرداری شده است.
به‌گفته کارشناسان یکی از ناب‌ترین سند‌های موجود نشان می‌دهد که در گذشته از چه موادی برای معطرسازی حرم استفاده می‌کرده‌اند، آن مواد چه قیمتی داشته و به چه‌میزان از هرکدام در ترکیب استفاده می‌شده است. این اطلاعات راه را برای بازسازی دقیق آن ترکیب قدیمی باز می‌کند. عنبر مومی، علف هندی، عود هندی، سعد کوفی، حصی لبنان، سریش قاینی، اسپند، چوب ارسی، صندل سفید، سنبل‌الطیب، برگ بو و کندر از مواد این ترکیب است.
هزینه تأمین سوخت عودسوزی مرصع حرم مطهر رضوی
در سال ۱۱۶۰ هجری قمری
بررسی دقیق‌تر این اسناد منجر به کشف حقایق دیگری درباره عودسوزی در حرم‌مطهر می‌شود. او در این تجربه درمی‌یابد که قیمت بعضی از مواد مانند عنبر مومی کمی گران است. فاطمی‌مقدم این قیمت‌ها را با اسناد قاجاری مقایسه می‌کند: «جالب است که وقتی به سراغ اسناد می‌رویم، متوجه می‌شویم موادی که اکنون قیمت بالاتری دارند، در گذشته هم بهایشان بیشتر بوده است. جالب‌تر اینکه موادی که در آن زمان در دسترس بوده، اکنون هم در دسترس ما‌ست.»
طبق این تحقیق بر‌اساس اسناد، هر‌سال میزان مصرف مواد‌معطر بیشتر می‌شده است. این کارشناس مرکز اسناد آستان‌قدس می‌گوید: «ما یک بازه ده‌ساله را بررسی کردیم. این مبلغ در سال۱۳۰۶قمری ۲۷تومان بوده است و در سال۱۳۱۷ این مبلغ به ۳۷تومان رسیده است. یعنی دقیقا ۱۰تومان بیشتر شده است. با‌توجه به اینکه در آن زمان قیمت‌ها ثابت بوده است، نتیجه می‌گیریم میزان مصرف به‌خاطر افزایش تعداد زائران بیشتر شده است.»
این محقق در ادامه جست‌وجوهایش درمی‌یابد که تعدادی از مواد مصرفی برای تعطیر، خاصیت درمانی هم دارند و در آن مقطع زمانی، در دارالشفا برای دارو و درمان کاربرد داشته‌اند. این دانشجوی دکتری تاریخ در‌این‌باره اظهار می‌کند: «این مواد مشترک، عمدتا خاصیت آرامش‌بخشی دارند و احتمالا به‌همین‌خاطر در خوش‌بوسازی حرم هم به‌کار می‌رفته‌اند.»
طبق اسناد، نخستین واژه‌ای که درباره خوشبوکردن به‌کار رفته، «عودسوزی» است. البته گویا در برخی از اسناد واژه «بخورسوزی» هم وجود دارد که فاطمی‌مقدم درباره آن می‌گوید: «از بررسی اسناد متوجه شدیم که این دو واژه در حقیقت یک هدف و کاربرد دارند و احتمالا منظور یکی است.» این کارشناس به واژه «فتیله عنبر» در دوره صفویه و افشاریه و قاجار هم اشاره می‌کند و درباره آن توضیح می‌دهد: «فتیله عنبر را داخل هرماده‌ای که برای سوختن داشتند، می‌گذاشتند تا مانند نخ شمع عمل و آن مواد را مشتعل کند.»
او درباه مشاغلی که متناسب با تعطیر این فضای متبرک به‌وجود آمده است، هم می‌گوید: «به تناسب خوش‌بوسازی، مشاغلی شکل می‌گرفت و ما در حرم فراش فتیله عنبر، عودسوز و بخورسوز داشتیم. نادر در دوره افشار یک بخورسوز مرصع به حرم اهدا می‌کند و از آن دوره، فراش فتیله مرصع هم به جمع پیشه‌های حرم افزوده می‌شود.»
اثر دیگری که در میان اسناد از عودسوزی حرم برجای مانده مربوط به نذورات زوار است. این کارشناس ادامه می‌دهد: «زوار نیز متناسب با این فضا نذوراتی داشتند. زائران وسایلی مانند عودسوز، بخورسوز، گلاب‌پاش، عطردان و عطرپاش را نذر می‌کردند. این اسناد نشان می‌دهد که مسئله خوش‌بوسازی حرم، مورد‌توجه زوار هم بوده است.»
فهرست مواد و گیاهان معطر برای عود سوزی در حرم مطهر رضوی
در سال ۱۳۱۷ هجری قمری ، به همراه قیمت و میزان دقیق هرکدام
چندسالی است عودسوزی -که فقط در مراسم و آیین‌های خاص برگزار می‌شد- به میان مردم بازگشته است و همه ما عودسوزهارا با آن آتشدان‌های نقره‌ای‌شان روز‌ها در حرم دیده‌ایم؛ اما شاید جالب باشد بدانید در گذشته و با تکیه بر اسناد عودسوزی فقط در شب (و در ۳۶۵ شب) سال انجام می‌شده است.
فاطمی‌مقدم در‌این‌باره می‌گوید: «البته در شب‌هایی مانند ماه مبارک رمضان، میلاد‌های ائمه (ع) به‌خصوص میلاد امام‌رضا (ع)، در اعیادی مانند نیمه‌شعبان، شب عید غدیر و عید نوروز مواد خوشبوکننده بیشتر مصرف می‌شده که احتمالا به‌خاطر حضور بیشتر زائران و باز‌ماندن در‌های حرم در شب بوده است. طبق اسناد در ایام عاشورا و تاسوعا و شب شهادت امام‌رضا (ع) هم مصرف مواد خوش‌بو کننده در حرم افزایش چشمگیری می‌یافته است و این مسئله نشان می‌دهد در این ایام خوش‌بوسازی حرم در اولویت بوده است.»
البته دلیل اینکه چرا فقط در شب عودسوزی می‌کرده‌اند، مشخص نیست و اسناد فقط میزان مصرف را مشخص می‌کنند و برای این ماجرا دلیلی نمی‌آورند. این کارشناس در ادامه می‌افزاید: «اسناد حتی مشخص نمی‌کنند که عودسوزی در فضا‌های بسته حرم مانندرواق‌ها اتفاق می‌افتاده است یا در فضا‌های باز مانند صحن‌ها. این موضوع هم هنوز برای ما ابهام دارد.»