زهرا شریعتی | شهرآرانیوز؛ حفظ قدرت باروری که تا همین ده بیست سال پیش از آرزو‌های افراد به‌ویژه بانوان بود، حالا با پیشرفت‌های پزشکی و فناوری «فریز» میسر شده است و دیگر، بیماری‌ها و درمان‌های خاص یا نبود امکان ازدواج برای خانم‌ها، آخر خط نیست، اما با وجود افزایش تعداد متقاضیان فریز تخمک در چند سال گذشته، هنوز بسیاری از بانوان با این شیوه و چندوچون آن آشنایی لازم را ندارند.
همین امر موجب شده است عده‌ای هرچند محدود در مواقع غیرضروری از این فناوری استفاده کنند و عده‌ای دیگر با وجود ضرورت، از آن بی‌اطلاع بمانند یا ذهنیت خوبی درباره‌اش نداشته باشند، آن‌هم در شرایطی که رشد جمعیت و افزایش باروری و موالید برای کشور حیاتی است. گزارش پیش‌رو، ضمن تبیین کامل فرایند فریز تخمک از زبان متخصصان، به برخی نگرانی‌ها و چالش‌ها در این زمینه نیز پرداخته است.
شروع کاهش ذخیره تخمدان با علامت‌ها و نشانه‌های خاصی همراه نیست و در اغلب مواقع، تنها از طریق معاینات و چکاپ‌های کامل قابل بررسی است؛ درعین حال قاعدگی‌های نامنظم، تأخیر در قاعدگی یا عدم پریودی طی چند دوره، تأخیر در بارداری و چرخه‌های قاعدگی کوتاه مدت (معمولا کمتر از ۲۸روز) یا طولانی مدت، می‌تواند از نشانه‌های کاهش ذخیره تخمدان‌ها باشد. از اصلی‌ترین علت‌های کاهش ذخیره تخمدان نیز می‌توان به ابتلا به آندومتریوز، ناهنجاری‌های ژنتیکی و مادرزادی همچون سندرم X شکننده، عفونت لگن، پرتودرمانی و شیمی درمانی، برخی اختلالات خودایمنی و سیگار کشیدن اشاره کرد.
مطابق نظر متخصصان، از اولین باری که تکنیک انجماد شیشه‌ای برای تخمک در ایران اجرا شد، حدود یازده سال می‌گذرد؛ به همین دلیل فعلا همین مدت زمان را می‌توان برای ماندگاری تخمک فریزشده اعلام کرد، ولی ممکن است این زمان به پانزده یا بیست سال و بیشتر هم برسد.
گاهی با وجود احراز شرایط فریز تخمک، برخی متخصصان همچون دکتر مهناز اشرفی، فلوشیپ ناباروری، معتقدند که برای فریز تخمک باید به مواقع ضروری بسنده کرد: «در مواقع اضطراری، یعنی برای زنانی که بیش از ۳۵سال دارند و نگران از دست دادن تخمک‌های خود به دلایل مختلف هستند، ممکن است نیاز به فریز تخمک باشد تا به آنها کمک کند در صورت تأخیر در ازدواج یا مشکلات دیگر، همچنان امکان بارداری را در آینده حفظ کنند، با این حال باید توجه کرد که هرگونه دست کاری در تخمک، ازجمله فریز کردن آن، ممکن است خطر‌هایی برای فرزند آینده ایجاد کند، بنابراین فریز تخمک به همه افراد ازجمله زنانی که هیچ مشکلی برای ازدواج و فرزندآوری ندارند، توصیه نمی‌شود».
با این حال دکتر ملیحه عافیت، معاون مرکز ناباروری میلاد مشهد، بر این باور است که به علت ضعف اطلاع رسانی، متوسط سنی متقاضیان فریز تخمک در این مرکز، بین ۳۵ تا ۴۰سال است که با افزایش آگاهی بانوان و نیز متخصصان رشته‌های مختلف پزشکی، این رقم باید به سنین کمتر برسد.
او دلایل مورد قبول برای فریز تخمک را به دو دسته کلی پزشکی و غیرپزشکی (اجتماعی) تقسیم می‌کند: دسته پزشکی، مواردی را شامل می‌شود که در آن، توانایی باروری به دلایل پزشکی مانند بیماری‌ها و درمان‌های خاص (مثل سرطان، شیمی درمانی، اندومتریوز، جراحی تخمدان و...) و شرایط ژنتیکی (مثل یائسگی زودرس) به خطر می‌افتد. دسته غیرپزشکی نیز دلایل شخصی و اجتماعی (مانند به تأخیر انداختن بارداری، مجرد بودن، ترجیح حفظ تخمک‌های باکیفیت که در سنین زیر ۳۵ سال وجود دارد) را دربر می‌گیرد.
فریز تخمک مانند سایر روش‌های پزشکی، خطر‌ها و عوارضی به همراه دارد؛ ازجمله سندرم تحریک بیش از حد تخمدان در پاسخ به تزریق‌های هورمونی، تحریک پوست در محل‌های تزریق دارو، جراحی با بیهوشی، تأثیر دارو‌ها بر خلق وخو، ریزش و سفیدشدن مو، آسیب به روده یا خونریزی شکمی، دل درد و پیچ خوردگی تخمدان (احتمال ابتلا به این عارضه در خانم‌های زیر ۳۵ سال و خانم‌هایی که مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای مانند PCOS هستند یا BMI شاخص توده بدنی ناچیز دارند، بیشتر است).
عدم استخراج تخمک، آسیب دیدن تخمک در فرایند انجماد، بارورنشدن آن در مرحله لقاح، رشد نامناسب تخمک‌های بارورشده، مناسب نبودن تخمک‌های بارورشده برای انتقال به رحم، لانه گزینی نکردن جنین منتقل شده در رحم و باردار نشدن و زنده متولد نشدن نوزاد، جزو ریسک‌های روش فریز تخمک است، بنابراین لقاح طبیعی برای خانم‌هایی که شرایط بارداری را دارند، همچنان بهترین گزینه محسوب می‌شود؛ هر روش کمک باروری (ART) می‌تواند خطر‌هایی به همراه داشته باشد که میزان کلی موفقیت را کمتر می‌کند. درواقع ART شامل روش‌های پزشکی تهاجمی است و فقط باید در صورت لزوم و پس از درنظر گرفتن خطر‌ها و فواید، از آنها استفاده شود.
هزینه‌های فریز تخمک (عمل، آزمایش‌ها و سونوگرافی‌ها) با توجه به نرخ مصوب هزینه عمل در هر سال، خصوصی یا دولتی بودن محل انجام عمل، نوع دارو‌ها و پزشک انجام‌دهنده عمل (اگر فلوشیپ نازایی باشد، دارو‌ها تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرند و اگر نباشد، دارو‌ها آزاد محاسبه می‌شود که حدود ۱۰ میلیون تومان تفاوت هزینه با بیمه است) متفاوت است و هزینه نگهداری نیز هرسال جداگانه دریافت می‌شودبه‌طورکلی هزینه فریز تخمک در مراکز دولتی مشهد، بین ۱۰ تا ۱۵ میلیون و هزینه نگهداری نیز برای یک سال حدود ۲ میلیون تومان است.
در مراکز خصوصی نیز هزینه‌ها با درنظر گرفتن بیمه، همین حدود است، اما هزینه انجام فریز و نگهداری، همه ماجرا نیست؛ یکی از خانم‌ها که با وجود سن مناسب، به‌علت ذخیره تخمدانی بسیار اندک از سال ۱۳۹۹ تاکنون شش‌بار تجربه تخمک کشی و فریز در مراکز مختلف دولتی و خصوصی مشهد را داشته است، درباره استرس زیاد و هزینه کمرشکن ابتدای کار می‌گوید:
«باتوجه‌به اینکه همان ابتدای قاعدگی باید به پزشک مراجعه کنیم، اگر به هر دلیل این اقدام در نوبت صبح اتفاق نیفتد، به عصر یا شب موکول می‌شود. ازطرفی به‌دلیل کمیاب و گران بودن دارو‌هایی که پزشک در این ویزیت تجویز کرده است، داروخانه‌های معدودی آنها را دارند و همان‌ها هم برای اینکه نسخه را تحت پوشش بیمه حساب کنند (تفاوت قیمت حالت بیمه با آزاد برای هر قلم دارو، حدود ۱۰ میلیون تومان است)، تأیید اداره بیمه را می‌خواهند که در آن وقت روز تعطیل است، از این‌رو پیشنهاد می‌دهند که اگر مایل به تهیه دارو‌ها هستید، مبلغ آزاد را بپردازید و بعد که تأییدیه آوردید، تفاوتش را به شما برمی‌گردانیم، بنابراین همان شب اول، دست‌کم ۴۰ میلیون تومان نقد باید همراهمان باشد تا بتوانیم فرایند فریز را طبق روال عادی طی کنیم».
تا سال گذشته فریز تخمک با هزینه‌های سنگین و نبود پوشش بیمه‌ای مناسب، روبه رو بود؛ تنها خانم‌هایی که در پروسه درمان ناباروری بودند، مشمول بیمه می‌شدند و هزینه فریز تخمک دختران مجرد و خانم‌های متأهل، زیرپوشش بیمه قرار نداشت، اما برنامه هفتم توسعه برای این چالش ها، راهکار‌هایی درنظر گرفته است.
براساس ماده۸۱ قانون برنامه هفتم توسعه، «در راستای اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، وزارت بهداشت، با همکاری دبیرخانه ستاد ملی جمعیت، جهاددانشگاهی، معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، مکلف شده است ظرف سه ماه از لازم الاجرا شدن این قانون، برنامه سامان دهی روش‌های جایگزین نوین در حوزه ناباروری ازجمله رحم اجاره‌ای و انجماد (فریز) تخمک، سامان دهی مراکز ارائه دهنده این خدمات پس از کسب نظر از مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه و رعایت آن در جهات فقهی مطابق نظر ولی فقیه در سقف بودجه سنواتی (منابع قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت) و تمهیدات قانونی برای پوشش بیمه پایه را به عمل آورد و به تصویب هیئت وزیران برساند». در این ماده قانونی همچنین آمده است که امکان فریز تخمک و بهره مندی از بیمه پایه مربوط به آن، شامل دختران مجرد با سن بیش از ۳۰سال نیز می‌شود.
«فردی که در حالت عادی اقدام به بارداری می‌کند، صددرصد مطمئن است که به نتیجه می‌رسد؟ فریز تخمک هم دقیقا شبیه همین است». این جمله‌ها را دکتر علی صادقی تبار، مدیر مرکز فوق تخصصی درمان ناباروری ابن سینا، می‌گوید و معتقد است دقیقا همان شانسی که برای یک بارداری معمول قائل هستیم، باید برای این جریان هم قائل باشیم؛ هرچند که تجربه تاکنون نشان داده است تخمک‌های فریزشده، شانس باروری بیشتری نسبت به حالت عادی داشته‌اند؛ به ویژه اگر در سن زیر ۳۵ سال فریز شده باشند.
دکتر نیره خادم، رئیس مرکز ناباروری میلاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد، نیز با اشاره به اینکه تاکنون هیچ گزارشی از تولد نوزاد با آسیب‌های احتمالی از فریز اسپرم، تخمک و جنین در مرکز میلاد دیده نشده است، یادآوری می‌کند:
«در تکنیک انجماد سریع، خطر تشکیل بلور‌های یخ روی تخمک ها، نسبت به سایر روش‌ها کمتر است، بنابراین تخمک معمولا آسیب نمی‌بیند و نرخ بقای بیشتری دارد، با این حال هرچه تعداد تخمک بیشتر باشد، شانس تشکیل جنین و بارداری افزایش می‌یابد. مدت فریز هم بهتر است بیش از پنج سال نشود؛ هرچند مواردی بوده که جنین با پانزده و شانزده سال فریز نیز استفاده شده است و نوزاد به سلامت دنیا آمده و مشکلی نبوده است، اما همچنان توصیه می‌کنیم که بهترین زمان استفاده تا پنج سال است».
او ادامه می‌دهد: «با اینکه درباره فریز تخمک، تجربه کمتری درمقایسه با فریز جنین وجود دارد و کار جدیدتری است، همچنان این عمل در بیشتر مراکز با موفقیت پذیرفته شده‌ای انجام می‌شود».
دکتر عافیت، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، نیز میزان موفقیت باروری و تشکیل جنین حاصل از تخمک فریزشده را ۳۰ تا ۶۰ درصد و زمان سالم ماندن فریز را تا حداکثر ۱۰ سال پیش بینی می‌کند. درمجموع باید گفت باتوجه به جدید بودن این روش، هنوز آمار دقیقی از میزان موفقیت آن وجود ندارد، اما عواملی، چون تعداد و کیفیت تخمک‌های فریزشده، سیکل قاعدگی منظم و طبیعی، سلامت رحم، مشکلات باروری، سن اهداکننده تخمک و اسپرم، کیفیت اسپرم، عادات سبک زندگی و تغذیه در این زمینه دخیل هستند.
پوشش بیمه‌ای بدون اعمال هیچ گونه محدودیت و شرایط استاندارد، برخی مسئولان را درباره مد شدن فریز تخمک و به تأخیرانداختن بیشتر بارداری با وجود بحران جمعیت در کشور، نگران کرده است، اما برایند نظر متخصصان، نشان می‌دهد که این نگرانی حداقل اکنون جایی ندارد؛ زیرا از یک سو تا شرایط متعدد ذکرشده احراز نشود، هیچ مرکزی اقدام به انجام فریز نمی‌کند و ازسوی دیگر به اذعان متخصصان، مهلت طلایی استفاده از تخمک فریزشده تنها پنج سال است و زوج‌هایی که سالم هستند، با اقدام دیرتر از این مدت، خود را به خطر نمی‌اندازند.
همچنین ازآنجاکه تخمک‌های فریزشده معمولا مربوط به سنین زیر ۳۰ یا ۴۰ هستند، کیفیت و تعداد بیشتری دارند که احتمال موفقیت بارداری و تولد نوزاد سالم را حتی در سنین بالا افزایش می‌دهد، درحالی که اقدام به بارداری این افراد در شرایط عادی و بدون فریز، به علت ضعف اسپرم یا تخمک، معمولا ناموفق است.
نگرانی دیگر در این زمینه، دامن زدن به دلالی اهدای تخمک یا تشریفاتی همچون تعیین جنسیت، چندقلو بودن و ویژگی‌های ظاهری جنین (مانند زیبایی، قد، رنگ چشم، پوست و مو) است که باوجود عوارض و ریسک‌های فریز تخمک و نیز دقت نظر پزشکان دست اندرکار، جدی به نظر نمی‌رسد، اما در صورت جدی بودن هم، می‌توان با فرهنگ سازی عمومی و تقویت نظارت بر مراکز ناباوری، این حواشی را به حداقل رساند.
از دیگر چالش‌های پیش روی روش فریز تخمک، می‌توان هزینه‌های کمرشکن برای اقشار کم برخوردار، ملاحظات اخلاقی و قانونی، نگرانی‌های روان شناختی (می تواند از نظر عاطفی چالش برانگیز باشد، به ویژه زمانی که فرد تحت فشار تصمیم گیری برای آینده یا حفظ شانس باروری خود قرار دارد)، نیاز به مراکز تخصصی و محدودیت دسترسی همگانی را نام برد.
باتوجه به افزایش سن ازدواج و بیماری‌های زمینه‌ای که حتی جوانان را هم درگیر کرده است، فریز تخمک در صورت اطلاع رسانی کافی، فرهنگ سازی درست و رفع چالش ها، می‌تواند یک روش کمک کننده به درمان ناباروری، حفظ باروری و رشد جمعیت باشد.