علیرضا وفایی‌نیا | در روز‌های گذشته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی از اجرای طرح مالچ‌پاشی در بخش‌هایی از شهرستان گناباد به‌منظور بیابان‌زدایی و جلوگیری از ایجاد ریزگرد‌ها خبر داد. به نظر می‌رسد که مالچ‌پاشی در سال‌های گذشته به یکی از راهکار‌های مورد علاقه مسئولان برای مبارزه با ریزگرد‌ها تبدیل شده است و شاهد اجرای آن در مناطق بیابانی مختلف کشور هستیم. اما آیا استفاده از این ماده نفتی، راهکار مناسبی برای مقابله با گسترش بیابان‌ها و ریزگردهاست؟ برای اطلاع از این موضوع با اسماعیل کهرم، فعال محیط‌زیست، بوم‌شناس و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، گفتگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
پاشیدن مالچ در بیابان‌ها تا چه اندازه می‌تواند در بیابان‌زدایی موثر باشد؟
بیابان‌زدایی با استفاده از مالچ‌پاشی درست مثل این است که بگویید برای مرمت یک ساختمان می‌خواهیم از بولدوزر و کلنگ استفاده کنیم. مالچ‌پاشی حیات گیاهی و جانوری را از بین می‌برد؛ یعنی هر دانه و بذری را که می‌تواند جوانه زده، در بیابان‌ها رشد کند، نابود می‌کند؛ به‌خاطر اینکه مالچ، ترکیبات مسموم قیر و نفت است که آن را با شن و خاک، مخلوط و در سطح بیابان پراکنده می‌کنند. در پروژه‌های مالچ‌پاشی روزی سه تا چهار هکتار از بیابان‌ها را با این ترکیب مسموم می‌پوشانند.
یکی از کار‌های مهم برای کاهش بیابان‌زایی، جلوگیری از چرای دام است. مالچ‌پاشی درواقع از چرای دام جلوگیری می‌کند، اما این کار را با نابودی تمام پوشش گیاهی آن منطقه انجام می‌دهد. راهکار درست این است که از چرای دام در مراتع بیابانی جلوگیری کنیم تا سطح این مناطق را گیاهان مختلف بپوشانند. این مسئله باعث می‌شود که در هنگام بارش باران، آب به سطح زیرین خاک نفوذ کرده، سفره‌های زیرزمینی را هم تقویت کند، درصورتی‌که مالچ‌پاشی به‌طور کامل از نفوذ آب به خاک بیابان جلوگیری می‌کند.
آیا در کشور‌های دیگر دنیا هم برای مقابله با بیابان‌زایی از مالچ‌پاشی استفاده می‌شود؟
با توجه به اثرات مخرب فراوان مالچ‌پاشی، دنیا به این روش در بیابان‌زدایی پشت کرده است؛ همان‌طور که خیلی از کشور‌های دنیا به سدسازی هم پشت کرده‌اند، درحالی‌که ما هنوز به‌دنبال ایجاد سد‌های بیشتر بر روی رودخانه‌ها هستیم. نتیجه آن هم خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌های مختلف کشور در سال‌های گذشته بوده است. در دنیا برای بیابان‌زدایی، درست کاری را می‌کنند که چند دهه پیش در کشور ما انجام می‌شد؛ به‌عنوان مثال در دهه‌های گذشته در امتداد خط راه‌آهن تهران به‌سمت مشهد، نهال‌های گز و تاغ کاشته می‌شد و کنار آن نهال هم یک کوزه قرار می‌گرفت. تا شش ماه کوزه‌ها را با آب پر می‌کردند تا ریشه‌های گیاه از آن استفاده کند. بعد از این مدت هم ریشه گیاه به اندازه‌ای رشد کرده بود که بتواند به آب‌های زیرزمینی برسد و دیگر نیازی به پر کردن کوزه‌ها نباشد. در آن دوران وقتی بعد از دو سال به این جنگل گز و تاق می‌رفتید، هیچ اثری از بیابان دیده نمی‌شد و به‌طور کامل جلوی فرسایش زمین و حرکت ریزگرد‌ها گرفته می‌شد. الان دنیا این کار را از ما تقلید می‌کند، اما خود ما به‌جای آن به‌سراغ مالچ‌پاشی رفته‌ایم و درحال نابود کردن محیط‌زیست خود هستیم.
آیا مالچ‌پاشی به‌جز تاثیر مخرب بر محیط‌زیست، بر سلامتی انسان هم اثر منفی می‌گذارد؟
من اطلاعات دقیق پزشکی ندارم، اما می‌دانم که نفت و ترکیبات آن ضدحیات هستند و قرار گرفتن در معرض این ترکیبات باعث بروز بیماری‌های مختلف می‌شود. سرطان‌زا بودن مالچ اثبات نشده است، اما باعث ایجاد بیماری‌های مختلف می‌شود؛ چون این ترکیبات برای سلامتی ما و حیات مثل سم هستند. مالچ‌پاشی، گیاهان را از بین می‌برد و به‌دنبال آن جانوران وابسته به آن گیاهان و حتی حشرات نیز از بین خواهند رفت. درنتیجه حیات را متوقف می‌کند. درکنار این مسئله وقتی مالچ در بیابان پاشیده می‌شود، تا مدتی رطوبت دارد، اما پس از مدتی در زیر تابش آفتاب خشک شده، خودش منشأ ریزگرد می‌شود، اما تفاوت اینجاست که این‌بار این ریزگرد‌ها از جنس شن و خاک نیست، بلکه ریزگرد‌هایی از جنس نفت است که بسیار بیماری‌زاست و ریه‌های افراد محلی ساکن در آن مناطق را نابود می‌کند، پس می‌بینیم که مالچ هم به خاک صدمه می‌زند، هم گیاهان و حشرات و جانوران را نابود می‌کند و هم به سلامتی انسان‌ها لطمه می‌زند. نمی‌دانم که با چه منطقی مسئولان در نقاط مختلف کشور برای جلوگیری از ریزگرد‌ها از مالچ‌پاشی استفاده می‌کنند، اما این روش در درازمدت هیچ تاثیر مثبتی بر بیابان‌زدایی نمی‌گذارد و تنها اثرات مخرب آن باقی خواهد ماند.
مسئولان به جای مالچ‌پاشی، باید چه راهکاری را برای مقابله با ریزگرد‌ها در پیش بگیرند؟
اگر برای بیابان‌زدایی به جای مالچ‌پاشی، از چرای دام‌ها جلوگیری کنیم، گیاهان رشد می‌کنند و غنی شدن پوشش گیاهی از رشد بیابان‌ها جلوگیری می‌کند و با مشکل ریزگرد‌ها روبه‌رو نمی‌شویم. میزان دام موجود در مراتع کشور ما چهاربرابر ظرفیت مجاز است که باعث نابودی پوشش گیاهی در مراتع و ایجاد بیابان می‌شود. باید از چرای بی‌رویه دام در مراتع جلوگیری کنیم، حتی اگر مجبور شویم از کشور‌های دیگر گوشت وارد کنیم. متاسفانه قوانین مختلفی هم در زمینه جلوگیری از چرای دام در مراتع طبیعی کشور وجود دارد، اما هیچ‌کدام از آن‌ها به‌درستی اجرا نمی‌شود. سازمـــان جنــــگل‌ها، مراتع و آبخیزداری پر از دستورالعمل و آیین‌نامه در این زمینه است، اما در عمل با ۴۸ هزار هکتار زمینی در کشور روبه‌رو هستیم که تابع هیچ مصوبه و قانونی نیست.