رضوانی| آیین پایانی جایزه ادبی جلال قرار است در نیمه دوم آذر برگزار شود تا این جایزه مهم و در عین حال پرحرف‌وحدیث برگزیدگان امسالش را معرفی کند. فارغ از حاشیه‌هایی که در ۱۲ دوره برگزاری جایزه ادبی جلال آل‌احمد گریبانگیر آن بوده است، این رویداد حاشیه‌ای جالب‌توجه برای ما مشهدی‌ها و خراسانی‌ها دارد. حضور درخور اعتنای اهالی این خطه در جمع برگزیدگان یا عوامل جایزه یادشده، انکارنشدنی است.
یک نمونه شاخص این حضور، تعلق گرفتن پاداش نقدی هنگفتی به یک نویسنده مشهدی به عنوان یکی از معدود نویسنده‌هایی بود که توانست ۱۱۰ سکه طلای معهود را از آن خود کند. در گزارشی که در ادامه می‌آید، نگاهی داریم به نامزدها، برگزیدگان و داوران خراسانی این جایزه در ادوار برگزاری آن که از سال ۱۳۸۷ تا امروز تداوم داشته است.
همچنین با دکتر سیدمهدی زرقانی، دکتر داوود عمارتی‌مقدم، دکتر مجتبی‌مجرد و هادی خورشاهیان که آثارشان در دوره‌های مختلف این جشنواره جزو نامزد‌های نهایی بوده یا شایسته تقدیر شده است، گفتگو کرده‌ایم.
۲ دوره نخست، غیبت نام‌های خراسانی
جایزه جلال در سال‌های آغازین، پاداش گران و کم‌سابقه‌ای را برای برگزیدگان خود وعده داده بود: ۱۱۰ سکه بهار آزادی. اما در دوره‌های اول و دوم برگزاری آن نامی از خراسانی‌ها در میان برگزیدگان نبود. ضمن اینکه برگزارکنندگان در دوره نخست خود را به معرفی نام داور‌ها ملزم ندانسته بودند.
دوره سوم؛ ۲ کتاب شایسته تقدیر در بخش نقد ادبی
در سومین دوره که سال ۱۳۸۹ برگزار شد، خراسانی‌ها در بخش نقد ادبی نمایندگانی داشتند، ولی هیئت داوران این بخش هیچ اثری را حائز کسب عنوان برگزیده و دریافت ۱۱۰ سکه بهار آزادی ندانست. بااین‌حال کتاب‌های «از معنا تا صورت» اثر مهدی محبتی و «تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی» اثر سید مهدی زرقانی، نویسندگان خراسانی، تقدیر شدند.
دکتر زرقانی درباره این جشنواره می‌گوید: این جشنواره‌ها به صورت بالقوه می‌تواند تأثیر فراوانی هم در رواج روحیه پژوهشگری و پیش‌بردن مرز‌های دانش داشته باشد و هم در جهت دادن به تحقیقات بعد از جشنواره. البته فکر می‌کنم ساز‌و‌کار فعلی جشنواره در انتخاب کتاب‌ها جامع و مانع نیست. برخی از ویژگی‌های مثبت یک جایزه ادبی را دارد، ولی خیلی از اقتضائات دیگر را ندارد. فکر می‌کنم در مرحله داوری نهایی جایزه جلال، اثر بسته به اینکه ذوق ۳ داور نهایی چه باشد انتخاب می‌شود.
استاد دانشگاه فردوسی مشهد توجه به معیار‌های تعریف شده علمی در این جایزه را بایسته می‌داند و اضافه می‌کند: اگر کتابی شایسته تقدیر شناخته شد، باید معلوم باشد این انتخاب براساس چه معیار‌هایی بوده است. البته چند معیار کلی وجود دارد، ولی کافی نیست.
او همچنین به تأثیر عنصر سیاست در گزینش آثار خلاقه اشاره و اذعان می‌کند: ما نمی‌توانیم از وزارت ارشاد توقع داشته باشیم که به سیاست‌های عمومی کشور بی‌اعتنا باشد، اما گاهی احساس می‌شود در بخش آثار خلاق، نقش عنصر سیاست پررنگ‌تر است. این اثرگذاری در بخش آثار علمی کمتر است، چون معیار‌ها قابل اندازه‌گیری است، اما در بخش رمان یا داستان کوتاه احساس می‌شود فرایند داوری دقیق و اعتمادپذیر نیست. با توجه به اینکه کدام دولت و چه وزیری بر سر کار باشد جهت‌گیری جایزه تغییر می‌کند. گاهی این تغییر جهت‌ها به‌قدری زیاد است که آدم احساس می‌کند جایزه دارد بر مدار ذوق یک جریان سیاسی یا یک جریان خاص ایدئولوژیک می‌گردد و آن جنبه‌های هنری و تحقیقی به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد. در هر صورت معیار‌ها باید تعریف و اعلام شود.
دوره چهارم؛ ۱۱۰ سکه برای «جاده جنگ».
اما یکی از مهم‌ترین حضور‌های خراسانی‌ها در جایزه جلال که ازقضا حاشیه‌ساز هم شد، به برگزیده شدن رمان طویل «جاده جنگ» نوشته منصور انوری در چهارمین دوره این جایزه
(سال ۱۳۹۰) و تعلق گرفتن ۱۱۰ سکه بهار آزادی به این نویسنده مشهدی -که تا پیش از این نویسنده‌ای شناخته‌شده نبود- انجامید.
انتقاد‌هایی به این انتخاب مطرح شد از جمله اینکه رمان انوری در زمان دریافت جایزه هنوز به صورت کامل منتشر نشده بود. در سال‌های بعد جلد‌های تازه‌ای از جاده جنگ و کتاب‌های کمابیش پرحجم دیگری از انوری به بازار آمد.
دوره پنجم؛ جایزه گران و یک تقدیر دیگر
در دوره پنجم هیئت داوران هیچ کتابی را برگزیده یا شایسته تقدیر نشناخت تا انتقاد‌ها آرایش دیگری به خود بگیرد.
اما ششمین دوره (سال ۱۳۹۲) با حضور دیگرباره یک نام خراسانی در میان آثار شایسته‌تقدیر همراه شد. محمود فتوحی، استاد برجسته ادبیات فارسی، در حوزه نقد ادبی و با کتاب «سبک‌شناسی، نظریه‌ها، رویکرد‌ها و روش‌ها» شایسته تقدیر شناخته شد. البته نکته جالب‌توجه و بحث‌برانگیز این دوره این بود که هیئت داوران هیچ‌اثری را در حوزه داستان برگزیده یا حتی شایسته تقدیر ندانست. برخی این تصمیم را متأثر از سنگین بودن جایزه -یعنی ۱۱۰ سکه بهار آزادی- دانستند.
هفتمین دوره؛ یک رمان خراسانی، یک داور مشهدی
در هفتمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد (سال ۱۳۹۳) رمان «آه با شین» نوشته محمدکاظم مزینانی از مردمان سبزوار و «ملکان عذاب» ابوتراب خسرویِ اهل شیراز، به‌طور مشترک اثر برگزیده معرفی شدند و به هریک از این ۲ نویسنده ۵۵ سکه اهدا شد. در بخش مستندنگاری این دوره، نام حبیبه جعفریان، نویسنده و روزنامه‌نگار مشهدی، به عنوان داور دیده می‌شد.
هشتمین دوره؛ ۲ نامزد در بخش رمان
هشتمین دوره (سال ۱۳۹۴) با تقدیر و نامزدی بخش نهایی برای ۲ نویسنده خراسانی همراه بود. حمیدرضا صدر با رمان «تو در قاهره خواهی مرد» شایسته تقدیر شناخته شد و «عاشقی به سبک ون‌گوگ»، نوشته محمدرضا شرفی خبوشان نیز جزو نامزد‌های نهایی معرفی شد.
نهمین دوره؛ ریزش سکه‌ها در دوره داوری مشهدی‌ها
در نهمین دوره این جایزه (سال ۱۳۹۵)، سالی که سکه‌های جلال ریزش کرد و از ۱۱۰ به ۳۰ سکه رسید، محمدحسین جعفریان، نویسنده و روزنامه‌نگار و مستندساز مشهدی عضو هیئت علمی جایزه بود. همچنین خواهرش، حبیبه جعفریان که روزنامه‌نگاری شناخته شده است و سید مجید حسینی عضو هیئت داوران بخش مستندنگاری این دوره بودند.
دهمین دوره؛ حضور پررنگ خراسانیان
در دهمین دوره این جایزه که سال ۱۳۹۶ برپا شد، نام نویسنده‌ای با تبار خراسانی مطرح شد. محمدرضا شرفی خبوشان با رمان «بی‌کتابی» به عنوان برگزیده مشترک معرفی شد و هیئت داوران درباره انگیزه دادن جایزه به او و ویژگی‌های اثرش چنین تعابیر و عبارت‌هایی را به کار برد: «استفاده از نثری شیوا در خدمت خلق شخصیت‌ها و فضای داستان، نگاه نقادانه به جامعه امروز در گستره تاریخ، آفرینش فضایی رازآلود و پر‌رمز‌و‌راز و در عین حال داستان‌گویی قدرتمند و تصویرسازی بکر...» هیئت داوران در بخش نقد ادبی نیز کتاب «بلاغت از آتن تا مدینه، بررسی تطبیقی فن خطابه یونان و روم باستان و بلاغت اسلامی تا قرن پنجم هجری» تألیف داوود عمارتی‌مقدم را به سبب تلاش برای ریشه‌یابی فن بلاغت اسلامی و مقایسه تطبیقی آن با بلاغت یونانی و رومی در جهت احیای میراث ادبی ایرانی‌اسلامی شایسته تقدیر دانست.
دکتر عمارتی مقدم، استادیار مشهدی جوان و بادانش دانشگاه نیشابور، درمورد تأثیر این جشنواره بر دیده شدن آثار معتقد است: هر جشنواره‌ای که در این سطح و اعتبار برگزار شود، انگیزه می‌دهد و باعث تشویق است و به معرفی شدن و فروش برخی آثار کمک می‌کند. به‌ویژه که من اطلاع دارم داوری‌ها هم کاملا منصفانه و به دور از هرگونه غرض و مرضی انجام می‌شود و داور‌ها با سلیقه‌های مختلف، از منظر‌های مختلف و با مشرب‌های مختلف کار داوری را انجام می‌دهند. در حوزه ادبیات و نقد ادبی من خبر دارم که هم داور با مشرب‌های سنتی در هیئت داوران بوده است و هم داور با رویکرد‌های مدرن.
پیشنهاد او برای این جشنواره که در عین جدی بودن آمیخته به طنز است، برگرداندن مبلغ جایزه به همان ۱۱۰ سکه سابق است.
در این دوره، در بخش رمان، هادی خورشاهیان با «الفبای مردگان» نیز جزو نامزد‌های نهایی بود. او می‌گوید: جوایزی مانند جلال همان کتاب سال است و هرکس جایزه جلال را ببرد، جایزه کتاب سال را هم برده است، یعنی هم‌زمان ۲ جایزه. از نظر من این جایزه اهمیت دارد، اما اینکه چقدر در دید مردم تأثیرگذار است جای تأمل دارد. روی‌هم‌رفته برای آن‌هایی که برنده شده‌اند، تأثیر خوبی داشته است، چنان‌که در دوره‌ای که من نامزد شدم، آقای خبوشان برگزیده شد و کتابش چند چاپ خورد.
یازدهمین دوره؛ مستندنگاری و نقد ادبی
وقتی هیئت داوران اسامی نامزد‌های بخش «مستندنگاری» یازدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد (سال ۱۳۹۷) را اعلام کردند، نام حمیدرضا صدر بار دیگر در این جایزه به گوش رسید. او با کتاب «پیراهن‌های همیشه» به مرحله نهایی راه یافت. حبیبه جعفریان هم برای سومین بار از داوران این بخش بود.
همچنین در بخش نقد ادبی نام ۲ خراسانی رسانه‌ای شد. یکی به عنوان نامزد مرحله نهایی و دیگری به عنوان داور. دکتر مجتبی مجرد با کتاب «سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام» به این مرحله راه یافت که یکی از داورانش دکتر امیرعلی نجومیان، منتقد بادانش، مترجم، دانشیار دانشگاه شهید بهشتی و عضو حلقه نشانه‌شناسی تهران از اهالی خراسان بود.
دکتر مجرد درباره شیوه برگزاری و انتخاب آثار در این جشنواره می‌گوید: جایزه جلال تقریبا معتبرترین جایزه ادبی ایران است؛ مشروط به اینکه نخست تقسیم بشود، یعنی مثلا در حوزه نقد ادبی به حوزه تصحیح متون ادبی یک جایزه و به حوزه مبانی نظری متون ادبی جایزه دیگری تعلق بگیرد؛ دوم اینکه داورانی که برای این جایزه تعیین می‌شوند، در حوز‌ه‌های گوناگون تخصص داشته باشند. او درمورد تأثیر این جایزه بر فروش آثار هم بیان می‌کند: فکر نمی‌کنم این جایزه بر فروش آثار تأثیری داشته باشد. درباره کتاب من که گمان نمی‌کنم تأثیر چندانی گذاشته باشد.
رمان، داستان کوتاه، داور.
اما امسال، در دوازدهمین دوره که فعلا نامزد‌های بخش‌های مختلف آن معرفی شده‌اند، نام ۲ نویسنده مشهدی دیده می‌شود: پیام یزدانجو با رمان «روز‌ها و رؤیاها» و حسین لعل‌بذری با مجموعه‌داستان «افتاده بودیم در گردنه حیران». هادی خورشاهیان نیز از داوران بخش رمان این دوره از جشنواره جلال است. این نویسنده خراسانی در مورد شیوه داوری می‌گوید: ما در ابتدا گروهی سه‌نفره بودیم که بعد ۲ نفر دیگر به ما اضافه شدند. همه کتاب‌ها را نگاه کردیم و چیزی که در نهایت خواندیم خیلی زیاد بود. شاید تا به حال داور ۱۰۰ جشنواره بوده‌ام، اما تاکنون به این فشردگی کتاب نخوانده‌ام. ۶ کتابی که نامزد شده حاصل ساعت‌ها بحث‌های ما بوده است.