هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ البته ناگفته نماند از مشهد قدیم، نقشه‌هایی در دست است که بیشتر به دست سیاحان اروپایی ترسیم شده اند، ولی چون این سیاحان، مذهبی غیر از اسلام داشتند و برابر قوانین گذشته، نامسلمانان اجازه ورود به حرم مطهر رضوی را نداشتند، نقشه مجزایی برای این مکان ترسیم نشده است. برای نمونه، کلنل مک گرگور انگلیسی در سال ۱۲۹۲ هجری قمری، هنگام سفر به مشهد، نقشه‌ای از این شهر ارائه می‌دهد که موقعیت حرم به اندازه یک دایره کوچک در آن مشخص است و جزئیات دیگری ندارد.
این یعنی تا پیش از صدارت امیرکبیر، تنها اطلاعات درباره حرم و ابنیه داخل آن را باید در شرح نوشته سفرنامه نویسانی، چون ابن بطوطه جست وجوکرد. این موضوع با به ثمر نشستن مهندسانی که امیرکبیر برای تربیتشان خون دل‌ها خورده بود، حل می‌شود و نقش خورشید بر نقشه می‌نشیند. این نقشه‌ها قدیمی‌ترین نقشه‌های علمی دارای مقیاس ریاضی و اطلاعات تاریخی از حرم مطهر است که نخستین آن‌ها در تیرماه ۱۲۴۶ خورشیدی روی کاغذ رنگ می‌گیرد و گزارش پیش رو نقبی است بر معرفی و تاریخ شکل گیری آن ها.
با ایجاد دارالفنون، نقشه بردار‌هایی تربیت شدند که دانستند برای ارزیابی دقیق حدود حرم مطهر رضوی باید ابتدا مقیاسی دقیق از طول و عرض ریاضی آن ارائه کنند. نخستین این افراد «ذوالفقارخان مهندس» از نقشه برداران مشهور عصر قاجار است که در ربیع الاول ۱۲۸۴ هجری قمری (تیر ۱۲۴۶ خورشیدی) مجموعه حرم و بنا‌های وابسته به آن را روی نقشه ترسیم می‌کند. تاریخ نگاران اصل این نقشه را که اکنون در کاخ گلستان نگهداری می‌شود، با عنوان «نقشه مشهد مقدس رضوی از حیثیت بقعه و صحن و مسجد و مدرسه و قدری از عمارات و باغات متصل به صحن مقدس» می‌شناسند.
نقشه‌ای که در آن مقیاس حرم و موقعیت مکانی نقاط مختلف حرم مانند رواق ها، صحن ها، مدارس، کشیک‌خانه ها، خزانه، مهمان سرا، مسیر نهر‌های جاری در صحن ها، حوض ها، گلدسته‌های طلا و ایوان‌ها را می‌توان مشاهده کرد. نکته جالب در این نقشه که گویا در سفر نخست ناصرالدین شاه به مشهد رسم شده، توضیحات آماری و تاریخی است که نگارنده از نقاط مختلف حرم مانند مدارس، موقوفات، تکایا مدارس و... ارائه می‌دهد. از ذوالفقارخان مهندس نقشه‌های دیگری از شهر‌های مختلف مشهد به یادگار مانده که معروف ترینشان نقشه شهر رشت است.
۱۹ سال پس از ذوالفقارخان مهندس در سال ۱۲۶۵ خورشیدی، نقشه دیگری از حرم مطهر رسم می‌شود که نقش آن در کتاب مطلع الشمس با عنوان «نقشه روضه مطهره حضرت رضا علیه آلاف التحیه و الثناء و اروقه متبرکه و صحن‌های مقدسه و بعضی ابنیه متصله به این اماکن شریفه» ماندگار شده است. این نقشه باهنر، دقت نظر و دانش فردی رقم خورده که نامش در پایین نقشه پاک شده و تنها عبارت «ولد خداداد خان» آن مشخص است، اما مقیاس تقریبا دقیقی از وسعت حرم و روضه منوره ارائه داده است. به این صورت که هر خانه نماد یک ذرع در نظر گرفته شده است.
سرآمد همه این نقشه ها، اما نقشه‌ای است که زیر نظر سرتیپ مهندس «عبدالرزاق بغایری» ترسیم شده است. او که متولد ۱۲۴۸ خورشیدی در اصفهان بوده، در هجده سالگی به تهران می‌رود و در دارالفنون ثبت نام می‌کند. چند سال بعد، او مهندسی است که علاوه بر تحصیل در رشته ریاضی، در ساعات فراغتش نقاشی می‌کشد، صحافی و ریخته گری می‌کند و گاهی گل کاغذی می‌سازد و از آنجا که دستی بر آتش سرودن شعر داشته، حتی طبع موزون می‌کرده و تخلصش هم «نپتون» بوده است.
ساختن صفر تا صد کره جغرافیایی، یکی دیگر از هنر‌هایی است که او با دقت و ظرافت بسیار انجام می‌داده، آن چنان که یکی از این کره‌ها در سال ۱۳۱۰ هجری قمری به ناصرالدین شاه پیشکش می‌شود. او در دوره مظفرالدین شاه از کار دولتی کنار می‌کشد و همه هم وغم خود را به ترسیم نقشه اختصاص می‌دهد و پس از این است که بهترین و دقیق‌ترین نقشه‌های ایران زاده می‌شوند.
برای نمونه او در ابتدای کار با مطالعه ۶۰ نقشه آلمانی، انگلیسی، روسی و فرانسوی، نقشه‌ای دقیق از ایران، استان ها، شهر‌ها و دیگر نقاط مختلف آن ارائه می‌کند که هشت سال زمان می‌برد. بغایری در سال ۱۳۰۲ خورشیدی به مشهد می‌آید و با همکاری اسماعیل خان مهندس و علی اصغرخان مهندس سه نقشه رسم می‌کند که اولین نقشه متعلق به شهر مشهد، دومی فضا‌های مختلف حرم مطهر رضوی و نقشه سوم هم به مقیاس مسجدگوهرشاد اختصاص دارد.
او در شرح خاطراتش درباره آغاز این پروژه می‌نویسد: «اما مشهد مقدس که کرسی خراسان و مدفن حضرت ثامن الائمه و زیارتگاه عموم شیعیان است، ارتفاعش از سطح بحر محیط ۹۰۰ متر و عرض گنبد مطهر از خط استوا مطابق رصدی که این جانب در لیله سه شنبه ۱۶ جدی برابر ۱۵ جمادی الثانی سنه ۱۳۴۳ نموده ام، ۳۶ درجه، ۱۷ دقیقه و ۴۸ ثانیه است و طولش به رصد بنده در صورتی که قله کوه توچال را مطابق معمول این جانب مبدأ طول اختیار کنیم و آن خطی است که از وسط شهر تهران می‌گذرد، ۸ درجه، ۱۰ دقیقه و ۱۹ ثانیه شرقی است.»
سوای اطلاعات جغرافیایی ارزشمند، از نکات مثبت این نقشه، دیدن روند تغییراتی است که از ابتدای قرن چهاردهم بر حرم مطهر رضوی و شهر مشهد گذشته است. ماجرا از این قرار است که این نقشه، چون در ابتدای قرن ترسیم شده دارای اطلاعاتی است که حتی پنج سال پس از ترسیمش دیگر در مشهد و حرم مطهر وجود ندارد؛ زیرا دامنه توسعه و تحولاتی که با نیابت محمد، ولی اسدی بر آستان مقدس رضوی رخ می‌دهد، آن چنان است که بسیاری از این بنا‌ها پس از پایان کار بغایری و گروهش از بین می‌رود. برای نمونه در این نقشه، مسیر کانال راه نهر پایین خیابان هنوز جاری است و جان دارد.
ایوان شمالی صحن جدید به «تلگرافخانه» معروف بوده است و نام دو مهمانخانه حرم، «مهمانخانه خدامی» در جنوب صحن جدید و «مهمانخانه زواری» در بست بالا خیابان مشاهده می‌شود. علاوه بر این موقعیت مکانی و وسعت دقیق بسیاری از ابنیه اطراف حرم مانند بازار کفشدوزها، زنجیر بازار بزرگ و... که حالا دیگر نشانی از آنان در شهر وجود ندارد، بر این سند آمده که بسیار مهم است.
در نقشه دیگری هم که از مسجد گوهرشاد رسم شده است، مسجد «پیرزن» که با داستان‌های بسیاری گره خورده بود، هنوز وسط حیاط دیده می‌شود.
از دیگر کار‌های ماندگار بغایری، تنظیم تقویمی صد ساله (از ۱۲۸۱ تا ۱۳۸۴ هجری قمری) است که در آن وی، همه روز‌های سال‌های شمسی، قمری و میلادی را با هم تطبیق داده است و در نهایت توانسته همه رویداد‌های تاریخی گذشته بر ایران در این بازه زمانی را استخراج کند.
۱۵ سال پس از گروه مهندسانی که زیر نظر مهندس بغایری، کار ترسیم نقشه حرم مطهر را به پایان رساندند، آرتور پوپ در سال ۱۳۱۷ خورشیدی وقتی ورود غیرمسلمانان به حرم بلامانع بوده است، نقشه‌ای می‌کشد که در آن، جهت شمال جغرافیایی مشخص است و نام همه اماکن حرم و توضیحاتی که در معرفی آن‌ها آمده، به زبان انگلیسی نوشته شده است.
منبع: بررسی نقشه‌ها و اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند عملکرد ۲۵ ساله آستان قدس در توسعه عمرانی حرم مطهر رضوی، کتاب شمس الشموس احتشام کاویان، کتاب مطلع الشمس از محمدحسن صنیع الدوله، زندگی نامه عبدالرزاق بغایری از محسن مسعود انصاری، مقاله تحلیلی بر کهن‌ترین نقشه ابنیه حرم از وحید توسلی و کتاب نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد از سیدمهدی سیدی.
***
نقشه درج شده در کتاب شمس‌الشموس که در آن طول و عرض واقعی مکان‌های مختلف نیز درج شده است، ترسیم «حسن قصابی» نامی است و طرح و اطلاعات آن نیز زیرنظر اداره ساختمان آستان قدس تهیه شده و دارای مقیاس یک‌دویستم بوده، ولی در کتاب به یک‌چهارصدم کاهش یافته است.
***
نقشه منتشر شده در مطلع الشمس طوری نقش خورده که مقیاس تقریبا دقیقی از وسعت حرم و روضه منوره ارائه می‌دهد. به این صورت که هر خانه نماد یک ذرع در نظر گرفته شده است. نام طراح از روی نقشه پاک شده و تنها عبارت «ولد خدادخان» آن مشخص است.
***
بعد‌ها براساس اطلاعات مکتوب و آنچه بر این نقشه‌ها رسم شده وتوضیحشان در سطور بالاآمده، کارشناسان توانستند، اطلاعات نسبتا دقیقی از مراحل توسعه حرم در دوره‌های مختلف ارائه دهند که این اطلاعات در کتاب «حقایق شیرین» (گزارش عملکرد ۲۵ ساله آستان قدس رضوی در توسعه و عمران حرم مطهر) منتشر شده است.
محدوده حرم تا سال ۸۲۱ هجری قمری
محدوده حرم تا سال ۷۰۵ هجری قمری
محدوده حرم تا سال ۲۱۸ هجری قمری