شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز - سوگواره «خورشید نینوا» که سازمان اجتماعی وفرهنگی شهرداری مشهد برگزار می‌کند، در بخش صحنه‌ای با روی صحنه رفتن دو نمایش «خورشید کاروان» و «میهمان نیمه شب» آغاز به کار کرده است. همچنین قرار است از ۲۹ مرداد، نمایش «رویای صادقه» و از ۷ شهریور نمایش «دلبسته» در قالب این سوگواره به روی صحنه بروند. هرچند تمام این نمایش‌ها پیش از این و در سال‌های گذشته در مشهد اجرا شده اند، روی صحنه رفتن دوباره آن‌ها در قالب سوگواره را می‌توان به فال نیک گرفت؛ اتفاقی که شاید بتواند تأثیر مثبتی بر تولید بیشتر تئاتر‌های آیینی بگذارد. ما در گزارش پیش رو با کارگردانان این چهار نمایش گفتگو کرده ایم و از آن‌ها درباره آثارشان و چالش‌هایی که بر سر راه تولید نمایش‌های مذهبی و آیینی وجود دارد، پرسیده ایم.
«خورشید کاروان» به کارگردانی علی آزادنیا و اصغر لشکری که اولین بار سال ۱۳۷۹ در مشهد اجرا شد، امسال برای هجدهمین بار روی صحنه رفته است و تا یکم شهریور هر شب ساعت ۲۰:۳۰ در مجموعه تئاترشهر به صورت رایگان، پذیرای علاقه‌مندان خواهد بود. ترکیب بازیگران اصلی نمایش همچون گذشته است، فقط به جای مرحومان حسین مقدم و غلامرضا بایزان منش که سال گذشته از میان ما رفتند، دو بازیگر جدید به گروه پیوسته اند. شاید بسیار فکری کنند ۱۸ سال روی صحنه بودن یک نمایش، آن را تکراری می‌کند، اما اصغر لشکری این نظر را قبول ندارد.
او درباره اجرای چندین باره نمایش «خورشید کاروان» در مشهد می‌گوید: روضه امام حسین (ع) همیشه هست، هرسال تکرار می‌شود و مردم به آن گوش می‌دهند و دل می‌بندند. «خورشید کاروان» هم خلاصه‌ای از تمام روضه‌های امام حسین (ع) است که هیچ زمان تکراری نمی‌شود.
لشکری درباره تفاوت‌هایی که نمایش «خورشید کاروان» با اجرا‌های گذشته خود دارد، نیز بیان می‌کند: اینکه در طول این سال‌ها انسان خودش را به روز کند، امری طبیعی است، از این رو ما هم در دکور‌ها و فرم بازی‌ها تغییراتی را اعمال کردیم.
از او درباره علت کم اجرا شدن نمایش‌های آیینی و مذهبی می‌پرسیم که پاسخ می‌دهد: به نظر من، مسئولان در این باره مقصرند نه هنرمندان. ما قصه‌های بسیار زیبایی درباره مسائل مذهبی داریم که هنرمندان می‌توانند آن‌ها را با حمایت متولیان فرهنگی، به اثر نمایشی تبدیل کنند، اما مسئولان فقط شعار می‌دهند و در عمل، کمکی به هنرمندان نمی‌کنند. درنتیجه اهالی تئاتر هم به سراغ نمایش‌های مذهبی نمی‌روند و ترجیح می‌دهند به موضوعات روز و نمایش‌های کمدی بپردازند.
به گفته این هنرمند، تولید و اجرای نمایش مذهبی، هزینه دارد و مسئولان باید نگاه ویژه‌ای به آن داشته باشند.
لشکری بیان می‌کند: الان فقط شهرداری به ما قول حمایت داده است. با این وضعیت من هم سال آینده دیگر نمایش خورشید کاروان را کار نمی‌کنم؛ چون من و آقای آزادنیا، توانایی مالی چندانی نداریم. مگر چقدر می‌توانیم از جیبمان هزینه کنیم؟
نمایش «دلبسته»، به کارگردانی عباس جانفدا، دیگر اثری است که در قالب سوگواره نمایشی «خورشید نینوا» روی صحنه می‌رود. اجرا‌های این نمایش از ۷ شهریور در مجموعه تئاترشهر آغاز می‌شود و تا ۳۱ شهریور ادامه خواهد داشت. جانفدا، «دلبسته» را سال ۱۳۸۹ براساس یکی از سخنرانی‌های حجت الاسلام مهدی دانشمند درباره فردی خلافکار به نام قاسم جگرکی که علم کش امام حسین (ع) بوده است، نوشت. این نمایشنامه را سال ۱۳۹۰ احمد طاهونچی به روی صحنه برد و سال ۱۳۹۱ در طرح اجرا‌های عمومی به عنوان اثر برگزیده از نگاه تماشاگران انتخاب شد.
بعد از آن، جانفدا در سال ۱۳۹۶ «دلبسته» را به کارگردانی خودش روی صحنه برد. او درباره این اجرا توضیح می‌دهد: این اجرا‌ها با وجود طراحی صحنه پرهزینه و کاربردی که داشت، آن طور که می‌خواستم، پیش نرفت، از این رو همچنان حسرت اجرای نمایش «دلبسته» بر دلم بود تااینکه امسال تصمیم جدی گرفتم نمایش را روی صحنه ببرم. جانفدا درباره تغییراتی که در نمایش ایجاد کرده است، نیز بیان می‌کند: سال ۱۳۹۶ نمایشنامه را بازنویسی و یک کاراکتر زن را که همسر قاسم جگرکی بود، به اثر اضافه کردم. اجرای امسال هم نسبت به سال ۹۶ تغییراتی داشته است. درواقع اتفاقاتی را به نمایش اضافه و از آن کم کردم و در طراحی نمایش، موسیقی و آهنگ سازی هم تغییراتی به وجود آوردم.
او یادآوری می‌کند: در اجرای امسال از المان‌های تعزیه و همچنین نوحه خوانی‌های قدیمی ایرانی که به شکل سنتی در هیئت‌ها اجرا می‌شده است، استفاده کردیم که قرار است در لابه لای فصول مختلف نمایش، بازخوانی شوند.
کارگردان نمایش دلبسته درباره کم اجرا شدن تئاتر‌های مذهبی نیز می‌گوید: تئاتر ما حامیان دولتی خودش را از دست داده است، از این رو هنرمندان به سراغ تولید آثاری می‌روند که گیشه شان مطمئن باشد؛ آثاری عامه پسند و طنز که به تقلای کمی برای درکشان نیاز است.
جانفدا با اشاره به تولید نشدن آثار آیینی باکیفیت در کشور و مشهد تصریح می‌کند: بیشتر آثاری که تا به امروز تولید شده، به سفارش نهاد‌های مختلف بوده است، بنابراین طبیعی است که در این آثار، کیفیت مدنظر قرار نگیرد و اثری تولید شود که رزومه مدیران را پر کند.
به گفته او، نهاد‌های دولتی باید از تئاتر آیینی حمایت کنند تا هنرمندان به تولید اثر ترغیب شوند. همچنین تبلیغات شهری باید دراختیار نمایش‌های این چنینی قرار گیرد تا مخاطب بداند که نمایش‌های باکیفیت هم در حوزه آیینی و دینی تولید می‌شود.
این هنرمند یادآوری می‌کند: امسال تک وتن‌ها و با دست و جیب خالی، کار را جلو بردیم تا ادای دینی به سالار شهیدان کرده باشیم.
به گفته وی، مشهد شهری مذهبی است، از این رو آثار آیینی نه فقط در محرم و صفر بلکه در طول سال هم باید تولید و اجرا شوند.
نمایش تراژدی تاریخی «میهمان نیمه شب»، به کارگردانی محمد ابراهیمی، این روز‌ها در فرهنگ سرای ترافیک به صورت رایگان روی صحنه می‌رود. این نمایش، پیش از این در سال ۱۳۹۹ اجرا شده بود و امسال با تغییراتی در شیوه اجرا و گروه بازیگران، میزبان مخاطبان است. به گفته ابراهیمی، «میهمان نیمه شب»، ورودی جدید و مستند به واقعه عاشورا دارد و ماجرای دو سردار را روایت می‌کند که در مسیر برگشت از کربلا به کوفه، با یکدیگر درگیر می‌شوند و این درگیری به خانه هم کشیده می‌شود.
ابراهیمی با اشاره به حمایت نکردن متولیان فرهنگی از تئاتر آیینی، بر ضرورت برگزار شدن جشنواره‌ای برای این گونه نمایش‌ها تاکید می‌کند و می‌گوید: دو ماه محرم و صفر، بهترین زمان برای برگزاری جشنواره است؛ چون هم فضای معنوی شهر و هم حال وهوای مردم به برپایی این رویداد کمک می‌کند، درحالی که متولیان فرهنگی برای برگزاری جشنواره‌های مختلف و جذب مخاطب، باید هزینه کنند، در محرم و صفر شاید نصف این هزینه‌ها کافی باشد.
او یادآوری می‌کند: اکنون جای خالی یک سوگواره و جشنواره آیینی مذهبی در مشهد احساس می‌شود؛ البته امسال، برگزاری سوگواره خورشیدنینوا، گامی در مسیر تحقق این رویداد بود.
این کارگردان که باور دارد مشهد به عنوان یک کلان شهر مذهبی باید خاستگاه برنامه‌ها و تئاتر‌های مذهبی باشد، ادامه می‌دهد: الان من برای جذب مخاطب، مشکل دارم و هرجا می‌روم، به در بسته می‌خورم، درحالی که نهاد‌های مختلف باید به دنبال امثال من باشند و بودجه‌های فرهنگی که دارند، برای این کار کنار بگذارند.
ابراهیمی با تاکید بر ضرورت اطلاع رسانی برای اجرا‌های مذهبی می‌گوید: من دو سال پیش که در اوج کرونا نمایش «میهمان نیمه شب» را روی صحنه بردم، خودم برای کار تبلیغ می‌کردم و شبی ۷۰ یا ۸۰ نفر را به سالن می‌آوردم. اما آیا الان شهرداری از تمام ظرفیت‌های اطلاع رسانی خود برای سوگواره «خورشید نینوا» استفاده می‌کند؟
به گفته او جذب مخاطب فقط از طریق اطلاع رسانی فیزیکی و مجازی، امکان پذیر است. الان هم مردم از برگزاری این سوگواره، خبر ندارند. اگر اطلاع داشته باشند، از آن استقبال می‌کنند.
«رویای صادقه»، به نویسندگی و کارگردانی سیدمهدی وحیدی، در قالب سوگواره «خورشید نینوا»، از ۲۹ مرداد در فرهنگ سرای غدیر روی صحنه خواهد رفت و تا ۱۷ شهریور میزبان علاقه‌مندان خواهد بود. «رویای صادقه» پیش از این در سال ۱۳۹۶ با نام «خورشید بر نیزه» در مشهد اجرا شده بود. وحیدی درباره این تغییر اسم توضیح می‌دهد: ما سعی کردیم اسم را حرفه ای‌تر انتخاب کنیم تا محتوای نمایش با دیدن آن، برای مخاطب روشن شود نه با دیدن پوستر.
به گفته این کارگردان، «رویای صادقه» ماجرای راهب نصرانی و رویارویی اش با سر امام حسین (ع) را روایت می‌کند. وحیدی یادآوری می‌کند: در ابتدای نمایش، تصاویری از جنایت‌های دشت نینوا را با استفاده از ویدئوپروژکتور پخش می‌کنیم و انتهای کار هم تصاویری از شهدای مدافع حرم، جنگ تحمیلی، سلامت و ترور را نشان می‌دهیم تا مردم یادشان نرود چه کسانی در چه جبهه‌هایی برای این مرزوبوم جانشان را فدا کردند. اثر من از لحاظ جلوه‌های بصری، نوع محتوا، تاثیرگذاری بر مخاطب و تلفیق خاص بین تئاتر و تعزیه، می‌تواند جزو بهترین آثار مذهبی تاریخ مشهد باشد؛ چون تمام جنبه‌ها را از لحاظ زیباشناسی بررسی و درباره آن‌ها تحقیق کردم.
او با تاکید بر ضرورت توجه به تئاتر‌های آیینی بیان می‌کند: عرصه رسانه و تصویر چه در قالب مدیوم دوربین و چه صحنه، یکی از سلاح‌هایی است که دشمن علیه ما، استفاده و میلیارد‌ها دلار برای آن هزینه می‌کند. اما متاسفانه ما در پایتخت مذهبی جهان اسلام وقتی کاری در زمینه آیینی می‌خواهیم انجام دهیم، حمایت نمی‌شویم.
وحیدی که باور دارد اجرای یک نمایش می‌تواند از صحبت‌های صد عالم در بالای منبر تأثیرگذارتر باشد، بیان می‌کند: گروه نمایشی به عشق امام حسین (ع) پای کار آمده اند؛ من هم به عنوان کارگردان، رسالت خودم می‌دانم که خمس هنرم را پرداخت و برای امام حسین (ع) کار کنم.
* نمایه: تصویری از نمایش «دلبسته» به کارگردانی عباس جانفدا