محبوبه عظیم زاده | شهرآرانیوز - همان جا که دو دریا به هم رسیدند و حالا میان دوستدارانشان به نام «مرج البحرین» شناخته می‌شود؛ همان کاروان سرای معروف محل ملاقات که البته حالا رد و نشانی از آن باقی نمانده؛ همان جایی که باعث شد تا بگوید: «سجاده نشین باوقاری بودم/ بازیچه کودکان کویم کردی»؛ همان جایی که می‌توان آن را نقطه آغاز تحول جلال الدین محمد بلخی دانست و ابتدای مسیری که بسراید و با سروده هایش یکی از غنی‌ترین آثار ادبیات پارسی ما را رقم بزند، به نحوی که در همه این مدت آزگار پای ادیبان و فرهیختگان زیادی را وسط بکشد تا در آثار او تأمل کنند و تعمق و نه تنها فقط در خاک خودمان، که در خارج از مرز‌های کشورمان.
ادیبان زیادی در همه این سال ها، عمرشان را گذاشتند تا به درک و فهم عمیق تری از سروده‌های مولانا برسند و نتیجه آن هم نسخه‌های تصحیح شده و شرح‌های نوشته شده متعدد است. اسامی متعددی را می‌توان در این فهرست گنجاند که در این مجال، ما چند خط از آن‌هایی نوشتیم که به همین واسطه شهره شده اند. بهانه مان هم هشتم مهر است و روزی که با همه شک و شبهه ها، با نام این شاعر و عارف بزرگ گره خورده است.
هم زیستی و آمیختگی او با مثنوی، اشراف شگرفی را بر این اثر ارزشمند فراهم آورده است به نحوی که تصحیح مثنوی او یکی از معتبرترین و برجسته‌ترین نمونه‌هایی است که وجود دارد. کاری که البته خود موحد نیز آرزوی محقق شدن آن را داشت. او بعد از اتمام کارش در آخرین جلسه مثنوی خوانی در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: «خدا را شاکرم که یکی از آرزو‌های عمرِ من محقّق شد. آرزویی که گمان نمی‌کردم در آن موفق شوم، امّا خدا موفق کرد و این کار تمام شد. بسیار خوش حالم. بسیار بسیار خوش حالم از این بابت و منّت دارِ همه بزرگوارانی که مرا یاری کرده اند.»
او معتقد است شروحی که تا کنون بر مثنوی نوشته شده، حق مطلب را ادا نکرده است؛ البته به قول خودش: «نه اینکه من بخواهم بزرگانی که راهِ دشوارِ شرحِ مثنوی را پیموده اند نادیده بگیرم که در چنین حدّی نیستم، منظورم آن است که این بزرگان، مثنوی را در عالمِ خویش می‌خوانده اند و به هر فرازی که با چارچوبِ ذهنی شان متناسب‌تر بوده می‌پرداخته و بسطش می‌داده اند.» تصحیح مثنوی او حالا به دلیل ظرافت و دقت بالایی که داشته یکی از آثار مرجع برای دنبال کنندگان دیگر این اثر مولاناست.
خودش چندی پیش گفت اگر حتّی با نسخه‌های خطّی مقایسه اش کنید می‌بینید که برخی از آن نسخ، مثنوی تا ٣٢٠٠٠ بیت، ادامه یافته است، حال آنکه در متنِ ما مثنوی محدود شده است به ٢٥٦٠٠ بیت و بلکه یک بیت کمتر. یعنی ٦٤٠٠ بیت را دور ریخته ایم. این بدان معنی است که شما فارغ شده اید از اینکه وقتتان را روی بیت‌های الحاقی تلف کنید.
نباید بی دلیل روی بیتی صرفِ وقت کنید که از مولانا نیست و شخصی پس از مولانا هوس کرده چیزی به همان وضعِ مثنوی بسازد و بیفزاید.» موحد از جمله عرفان پژوهانی است که مدفون بودن شمس تبریزی در خوی را به دلیل وجود مقبره‌ای با یک مناره در خارج از شهر خوی که از آغاز سده پانزدهم میلادی به «مناره شمس تبریزی» معروف بوده است، معتبر می‌داند.
دیوان شمس تبریزی مولانا جلال الدین در دو جلد، شرح مثنوی شریف در سه جلد، مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی، احادیث مثنوی، فیه ما فیه از گفتار مولوی، رساله در احوال مولانا جلال الدین رومی، همگی از آثار بدیع الزمان فروزان فر است که سال‌ها استاد ادبیات فارسی در دانشگاه تهران و نیز از کارمندان فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود. فروزان فر را شاید برخی با عنوان شاعر بشناسند و برخی با عنوان پژوهشگر و ادیب، اما آنچه در این میان به شدت پررنگ جلوه می‌کند، آثار و تأملات او درباره مولانا و اشعار اوست.
عبدالحسین زرین کوب که خود آثار مرجعی در زمینه مولوی شناسی دارد درباره این ادیب فرهیخته چنین گفته است: «فروزان فر نه فقط در زمینه مثنوی و مولانا، بلکه در تمام قلمرو فرهنگ اسلامی ایران محققی بی بدیل بود. حوزه کنجکاوی اش وسیع و عرصه استعدادش تقریباً نامحدود بود. در جوانی، مخصوصاً در اوایل ورود به تهران، در زمینه شعر و شاعری هم طبع آزمایی کرده بود. پاره‌ای از اشعارش هم، در همان ایام، شهرت یافته بود؛ اما او شاعری را پیشه نکرد.» او زاده خراسان است و در مشهد نزد استادان گران بهایی تلمذ کرد.
فرانکلین دین لوئیس را بدون شک باید یکی از برجسته‌ترین مولوی پژوهان غربی دانست. کسی که بر زبان فارسی مسلط بود و به اذعان خودش، سنت‌های عرفانی و باطنی در جهان اسلام برای او جاذبه ویژه‌ای داشت و بعدها، همین علاقه او را سوق می‌دهد به سمت مولانا و اشعار او و زیستن با آن.
ثمره این علاقه مندی می‌شود کتابی با نام «مولانا: دیروز تا امروز، شرق تا غرب»؛ کتابی که حسن لاهوتی آن را ترجمه کرده؛ شخصی که خودش نیز هم زیستی زیادی با مولانا و اشعار او داشته است. سال‌ها کار و معاشرت لاهوتی با لوئیس باعث می‌شود تا در مقدمه این کتاب درباره او بنویسد: «به ایران و فرهنگ ایران زمین عشق می‌ورزد.» و «این تلاش‌های عالمانه نشان می‌دهد که او در راه معرفی فرهنگ ما ایرانیان به جامعه دانشگاهی و غیردانشگاهی غرب، با قدمِ صدق گام برمی دارد و این خصلت انسانی او در وادی پژوهشگری به راستی ستودنی است.» این کتاب نخستین بار در سال ۲۰۰۰ منتشر شد و تابه حال چندین جایزه دریافت کرده است. اگرچه پژوهش در آثار مولانا را باید یکی از محوری‌ترین علاقه مندی‌ها و فعالیت‌های لوئیس دانست، با این حال، او از شاعران و جنبه‌های غنی دیگر ادبیات فارسی نیز غافل نبوده است.
به عنوان مثال رساله پایان نامه او درباره زندگی و آثار سنایی و تثبیت سبک غزل در شعر فارسی بود؛ پایان نامه‌ای که برنده جایزه بنیاد مطالعات ایرانیان در سال ۱۹۹۵ نیز شد. او که دانشیار زبان و ادبیات فارسی در گروه زبان‌ها و تمدن‌های خاور نزدیک در دانشگاه شیکاگو بود، به تازگی درگذشت. محمدجعفر یاحقی، از استادان برجسته زبان و ادبیات فارسی، بعد از مرگ او گفت: «مولانا بی یار و یاور شد. با رفتن فرانکلین لوئیس، ستونی از دود غم عالم ایران شناسی را در هم پیچید و دیگر معلوم نیست چگونه و کی این غم از روی دل عرفان ایرانی و مولوی شناسی کنار خواهد رفت!»
مولوی پژوهان غربی که آثار گران بهایی در این باره داشته باشند فراتر از یکی دو اسم هستند. آنه ماری شیمل، محقق و نویسنده اهل آلمان، کبیر هلمینسکی، مولوی شناس اهل آمریکا یا رِنالد الین نیکلسون اهل انگلستان. نیکلسون سال‌های زیادی از عمر خود را صرف تحقیق و پژوهش بر مثنوی کرد و تصحیح مثنوی او حالا یکی از معتبرترین نسخ موجود است. او مثنوی را به زبان انگلیسی نیز ترجمه کرده است. زبان عربی و زبان فارسی از جمله علایق او بودند که او را در شناخت بهتر آثار عرفانی با بستر صوفیانه و کنکاش کردن در این باره بسیار یاری کرد. نیکلسون سال ۱۹۰۱ در حالی که فقط ۳۳ سال داشت، کرسی زبان فارسی را در دانشگاه کمبریج در اختیار گرفت و عضو رسمی آکادمی زبان فارسی شد. عطار و تذکره الاولیا از دیگر آثار ارزشمند ادبیات فارسی است که به شدت مورد علاقه او بود.
تصحیح تذکره الاولیای عطار که جلد اول در ۱۹۰۵ و جلد دوم در ۱۹۰۷ به انضمام فهرست اعلام و لغات نادر با مقدمه‌ای از محمد قزوینی در شرح حال فریدالدین عطار در لندن منتشر شد؛ یکی دیگر از آثار اوست. نیکلسون معتقد است: «می دانیم که عرفان مکنون در تصوف چشمه الهام مولوی است. مثنوی و دیوان شمس همچون دو جویبار هستند که از این چشمه واحد نشأت می‌گیرند و سپس از یکدیگر جدا می‌شوند. اولی آرام و پرجلال و عمیق، از مناظر پر پیچ و خم می‌گذرد تا به اقیانوس بی کران بپیوندد؛ دومی چشمه جوشانی که می‌جهد و در سکوت اثیری تپه‌ها محو می‌شود.»
عبدالباقی گولپینارلی، مولوی پژوه ترک، یکی دیگر از اسامی این فهرست است. او استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبیات اهل ترکیه بود که آثار تحقیقی زیادی درباره این شاعر سترگ دارد. او عربی و فارسی را نزد پدر آموخت و تحصیلات مقدماتی خود را در استامبول انجام داد. ترجمه مثنوی، منتخبی از رباعیات مولانا، مولویه بعد از مولانا، آداب و ارکان طریقت مولوی، رباعیات مولانا جلال الدین، فهرست نسخه‌های خطی موزه مولانا و شرح مثنوی بخشی از آثار این پژوهشگر ترک است. «نثر و شرح مثنوی شریف»، شرح و توضیح اوست که به وسیله توفیق سبحانی که خود بیش از ۵۰ سال از عمرش را صرف مطالعه در آثار مولانا کرده ترجمه شده است.
او درباره مثنوی می‌گوید: «آری، همه چیز در این دکان وحدت و در این نمایشگاه جهانی موجود است. مولانا در شش دفتر مثنوی خود، شش جهت عالم هستی را که هرگز تغییر نمی‌پذیرد، گنجانده است. مثنوی شرح احوال دنیایی است که دائما نو می‌شود، این کتابی است الهی، کتابی که با زبان قدرت سروده شده و خطاب به دل‌هایی است که منبع حکمت هستند، خطابی که باز در آن دل‌ها به جوش می‌آید و جریان می‌یابد.» عبدالباقی گولپینارلی البته به دیگر قطب‌های ادبیات فارسی، چون حافظ و عطار نیز پرداخته است.