الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ وجود ظرفیت‌های فراوان در زمینه پژوهش و مطالعات هنری در خراسان رضوی تعداد ناشران تخصصی هنر در این استان به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد. بیراه نیست اگر بگوییم خراسان در بسیاری از هنر‌ها اگر جایگاه اول را در کشور نداشته باشد، بی شک جایگاه دوم را دارد. این خطه سرزمین مادری بسیاری از هنرمندان در طول تاریخ بوده است.
اگر هم اکنون بخواهیم چهره‌های مشهور هنری خراسانی را که در پایتخت و شهر‌های دیگر به فعالیت هنری مشغول هستند نام ببریم، باید کتابی چندجلدی بنویسیم؛ بااین حال کتاب‌هایی با موضوعات تخصصی هنر در خراسان و مشهد چاپ نمی‌شوند. در گزارش زیر به بهانه روز کتاب و کتاب خوانی سعی کرده ایم به چرایی این موضوع، جدا از واقعیات کلی وضعیت بغرنج نشر و سرانه مطالعه پایین کتاب در جامعه بپردازیم. این گزارش را در ادامه بخوانید.
حمید میردشتی، مدیر انتشارات «میردشتی»، یکی از چهار ناشر تخصصی هنر فعال در مشهد است که از سال ۷۵ فعالیت خود را در این حوزه شروع کرده است. او می‌گوید: «ما هشت بار به عنوان ناشر برتر کشور انتخاب شده ایم و از دانشگاه‌های مختلف تقدیرنامه گرفته ایم.»
بااین حال او مانند بسیاری از ناشران مشهدی دیگر چاپ بیشتر کتاب‌های خود را به چاپخانه‌های تهران می‌سپارد، چون عمده مراکز پخش در تهران متمرکز هستند و او می‌تواند به این ترتیب کتاب‌های خود را با صرف هزینه خیلی کمتری به سراسر کشور ارسال کند.
او می‌گوید: «تنها ۵ درصد کتاب‌های چاپ شده مان را به خراسان می‌آوریم.» به باور او متقاضیان کتاب‌های تخصصی هنر در کل کشور کم هستند و دلیل عمده اش به مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برمی گردد. او می‌گوید: «شرایط به گونه‌ای است که درآمد مردم به سختی کفاف هزینه‌های اولیه زندگی شان را می‌دهد و در این شرایط کتاب از اولین کالا‌هایی است که از سبد خرید مردم حذف می‌شود.»
میردشتی توضیح می‌دهد: «به دلیل متقاضی کم مجبور می‌شویم کتابی را که باید در ۵ هزار نسخه چاپ کنیم در پانصد نسخه چاپ کنیم. در نتیجه قیمت بالا می‌رود و مخاطب توان خرید آن را ندارد. دو دهه پیش همه ۵ هزار نسخه‌ای که از یک کتاب چاپ می‌کردیم فروش می‌رفت. این روند کاهش و به ۳ هزار نسخه و هزار نسخه رسید و حالا هم که به ۵۰۰ نسخه رسیده است. وقتی تیراژ کتاب بالا برود، قیمت آن پایین می‌آید. ما نمی‌توانیم ۳ هزار نسخه کتاب را با قیمت پایین چاپ کنیم و سرمایه آن را بخوابانیم که در پنج سال فروش برود.»
میردشتی غیر از مشکلات کلی که به نظرش در همه کشور تأثیر دارند، دلیل این را که ناشران تخصصی هنر در مشهد انگشت شمارند نبود دانشگاه دولتی هنر در این شهر می‌داند و می‌گوید: «نزدیک‌ترین دانشگاه دولتی هنر به مشهد، در نیشابور قرار دارد. وقتی در شهری دانشگاه هنر نباشد، نشر کتاب‌های هنر هم رونقی ندارد. در اصفهان که دانشگاه هنر وجود دارد، متقاضی کتاب‌های هنری بالاست. خیلی از کتاب‌هایی را که ما اینجا نمی‌توانیم بفروشیم به کتاب فروشی‌های اصفهان می‌فرستیم و آنجا فروش می‌روند.»
محمد مداح حسینی، نویسنده و پژوهشگر هنر، اما در آسیب شناسی این موضوع به پدیده کتاب سازی اشاره می‌کند و می‌گوید: «این آسیب در کل کشور وجود دارد، ولی در شهرستان‌ها زیرپوستی‌تر و بدون ممانعت کمتر اتفاق می‌افتد.» او ارزیابی نکردن و نبود فضای نقد در رسانه‌ها را آسیب دیگری می‌داند که متوجه حوزه نشر کتاب‌های تخصصی هنر در مشهد شده است. می‌گوید: «ارتباطی بین ناشران و منتقدان وجود ندارد و رسانه‌ها هم به آن نمی‌پردازند.
با یک شلختگی در این حوزه مواجه هستیم که در نتیجه آن محصول درجه دهم را به عنوان جنس اصل جا می‌زنند.» مداح حسینی در پاسخ به این سؤال که چقدر به تعدد ناشران تخصصی هنر در مشهد نیاز هست می‌گوید: «این نیاز وجود دارد، اما مسئله این است که ابزار آن نیز باید فراهم باشد. ناشران خصوصی توان این را ندارند که در چنین شرایطی به چاپ کتاب تخصصی اقدام کنند. تنها راه برای زنده ماندن هنر این است که سازمان‌های دولتی پای کار بیایند.
در تهران بعضی سازمان‌ها این کار را کرده اند و به نظر من موفق بوده اند؛ مانند فرهنگستان هنر، بنیاد سینمایی فارابی، مرکز پژوهش‌های فرهنگی یا حوزه هنری. اما در مشهد اگر سازمان‌هایی مانند بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس و حوزه هنری پای کار بیایند این موضوع زنده می‌ماند وگرنه دوام نمی‌آورد. همین الان هم به نظر من مرده است، چنان که در حوزه فرهنگ و هنر با کار‌های پژوهشی جدی در حوزه تألیف رو به رو نمی‌شویم و تنها اندک ترجمه‌هایی گاهی منتشر می‌شوند.
در حوزه تألیف آخرین کار پژوهشی‌ای که دیده ام متعلق به چند سال پیش است و توسط بخش خصوصی انجام شده است؛ بنابراین وقتی از حوزه نشر صحبت می‌کنیم، فرایندی را شامل می‌شود که از ایده پردازی نویسنده تا پژوهش و نگارش و چاپ و توزیع را در برمی گیرد. الان مشکل ما این نیست که پژوهش داریم، ولی ناشری نیست که آن را چاپ کند، بلکه مشکل این است که اساسا پژوهشی در این حوزه انجام نمی‌شود.»
او پایین بودن تقاضا برای کتاب‌های هنر را قبول ندارد و می‌گوید مخاطب پدیده‌ای است که در طول زمان ساخته می‌شود. می‌افزاید: «یادم هست زمانی که نوجوان بودم برای اینکه بتوانم در هوای فرهنگی این شهر نفس بکشم، در جلسات شب شعر شرکت می‌کردم، درحالی که شاعر نبودم و تنها یک مخاطب معمولی شعر بودم. دو یا سه مجموعه انتشاراتی در مشهد هستند که هرازگاهی جلسات نقد کتاب برگزار می‌کنند.
مخاطب در همین جلسات ساخته می‌شود.» مداح حسینی نبود برنامه ریزی را مهم‌ترین مسئله دراین باره می‌دارند و می‌گوید: «سیاست‌های فرهنگی ما، سیاست‌های واکنشی هستند؛ به این معنی که هرگاه اتفاقی می‌افتد، ما به آن واکنش نشان می‌دهیم. معمولا هم واکنش‌هایی سطحی، غیرهدفمند و کوتاه مدت که آن اتفاق را بغرنج‌تر می‌کنند.»
به باور او یکی از چیز‌هایی که در این سال‌ها توانسته است به زنده بودن کتاب و کتاب خوانی و صنعت نشر کمک کند کافه کتاب است. می‌گوید: «از وقتی سبک زندگی کافه نشینی در ایران جلوه بیشتری پیدا کرد، کافه کتاب‌ها با هوشمندی توسعه پیدا کردند. این همان پیش بینی‌هایی است که می‌گویم باید انجام شود. کافه کتاب‌ها باید حمایت شوند و حمایت فقط مالی نیست. بخشودگی و تخفیف‌های مالیاتی، تسهیل و سرعت دهی در فرایند‌های دریافت مجوز به توسعه کافه کتاب‌ها و افزایش مخاطب فرهنگی و هنری کمک می‌کند.
کافه کتاب‌ها فضا را روشن‌تر و امیدبخش‌تر می‌کنند. ولی اگر از آن‌ها حمایت نشود و دائم تحت فشار قرار بگیرند سرمایه مالی و فرهنگی شان به بخش‌های دیگری منتقل می‌شود. اگر کافه کتاب‌ها حمایت شوند، مخاطب را می‌سازند و در سبک زندگی جامعه رسوخ می‌کنند، ولی اگر تحت فشار قرار بگیرند، کم کم تعطیل می‌شوند و تغییر کاربری می‌دهند.»
در ادامه این گزارش به سراغ جلیل سروری، معاون فرهنگی و رسانه‌ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی رفتیم. او با اشاره به اینکه چهار انتشارات تخصصی هنر فعال در مشهد اکنون مشغول فعالیت هستند می‌گوید: «ما خودمان هم بر این عقیده ایم که واقعا تعداد ناشران تخصصی هنر در مشهد باتوجه به این همه ظرفیتی که در استان وجود دارد خیلی کم است. همان تعداد اندک هم بیشتر کتاب هایشان را در تهران چاپ می‌کنند که هم دامنه متقاضیان آن‌ها بیشتر باشد و هم بتوانند با مراکز پخش متعددی که در تهران فعال هستند رایزنی کنند.»
او تأکید می‌کند: «در واقع شبکه نشر در حوزه کتاب‌های تخصصی هنر در مشهد وجود ندارد. این در حالی است که باتوجه به افزایش رشته‌های مهارتی و هنری در دانشگاه‌های غیرانتفاعی و علمی کاربردی و همچنین در مقاطع پایه در هنرستان‌های کارودانش و فنی و حرفه‌ای در استان، نیاز به افزایش ناشران تخصصی هنر در مشهد وجود دارد.» سروری در ادامه به آمار کتاب‌های چاپ شده با موضوعات تخصصی هنر در استان اشاره می‌کند و می‌گوید: «از سال ۱۳۸۹ تاکنون ۱۴۴۸ عنوان کتاب توسط ناشران استانی با موضوعات هنری به چاپ رسیده است. این آمار تنها مربوط به ناشران تخصصی هنر نیست و همه ناشران را شامل می‌شود.»
او در پاسخ به این سؤال که برای ترغیب و هدایت ناشران به فعالیت در زمینه تخصصی هنر باتوجه به نیازی که در این استان وجود دارد چه کرده اید می‌گوید: «اینکه یک ناشر در چه زمینه موضوعی‌ای کار کند انتخاب شخصی اوست و ما نمی‌توانیم چیزی را به کسی تحمیل کنیم. ناشران برآورد هزینه می‌کنند و آن چیزی را که برایشان به صرفه‌تر است انتخاب می‌کنند. از سویی، چون گرفتن مجوز انتشارات تخصصی نیاز به مدرک تحصیلی مرتبط دارد، متقاضی کمتری در این حوزه وجود دارد.
بیشتر ناشران ترجیح می‌دهند در حوزه کتاب‌های عمومی فعالیت کنند؛ چون مخاطب و بازار فروش بیشتری دارد. هنرمندان دانش آموخته رشته‌های هنری نیز بیشترشان نسل جوان هستند و هنوز به آن شرایطی که بخواهند دنبال مجوز برای انتشارات تخصصی هنر بروند نرسیده اند.»
سروری می‌افزاید: «ما سیاست‌های حمایتی مانند تسهیلات حمایتی تبصره ۱۸، یارانه کاغذ، تخفیف‌های مالیاتی و تعرفه‌های انرژی را برای همه ناشران داریم. برای هدایت ناشران به سمت فعالیت در حوزه‌های تخصصی هنر رشته‌های هنری در استان باید بیشتر شوند. دانشگاه‌هایی که این رشته‌ها را دارند باید بتوانند با صنعت چاپ و انتشارات تعامل داشته باشند تا ناشران به مرورزمان ترغیب شوند. همچنین شرایط باید در استان فراهم شود.
دستگاه‌های مختلف در استان دست به دست هم بدهند نشست‌های هم افزایی و هم اندیشی بیشتر شود و متقاضیان این حوزه تقاضا‌های خود را منعکس کنند و تقویت شود که بتوانیم ناشران را ترغیب کنیم.» او تأکید می‌کند: «شرایط سخت اقتصادی فعلی خیلی از ناشران را غیرفعال می‌کند. در این شرایط اولویت اول ما این است که ناشران موجود را حفظ کنیم که اشتغالی که این ناشران در بدنه خود ایجاد کرده اند کاهش پیدا نکند. هرچند دو سال کرونا باعث شد که خیلی از آن‌ها بیکار شوند. در مرحله بعد باید به این مسئله ورود کنیم که چطور آن‌ها را به سمت چاپ کتاب‌های تخصصی هنر در مشهد ترغیب کنیم.»