عظیم زاده، سیدی| اخبار میراث فرهنگی را که دنبال کنید، هر از چند گاهی با خبرهایی چون: دستگیری حفاران غیرمجاز در خواف، چناران، توس، مشهد، نیشابور و... روبه رو خواهید شد. البته که این اخبار می تواند تا حدی امیدوار کننده باشد، از این حیث که هر کس به میراث ملی کشور دست درازی کند، دستگیر شده و به سزای اعمالش خواهد رسید. اما این همه ماجرا نیست، انتشار اخبار دیگری مبنی بر «حراج آثار باستانی ایران در لندن یا آمریکا و...» بیان کننده این نکته است که بی شک تمام آن حفاران و قاچاقچیان آثار باستانی دستگیر نشده اند. نگرانی از پیشی گرفتن تعداد حفاران دستگیر نشده وقتی بیشتر می شود که سری به اطراف مشهد و برخی از روستاهای خراسان بزنید.
چنانکه وقتی قدم به روستای گاه(در شهرستان چناران) بگذارید و وارد مقبره معروف به «خواجه عبدالرزاق» شوید، در میانه آرامگاه به جای سنگ قبر، قبری کنده شده را می بینید که از سوی سارقان حفاری شده است. طبق اخبار، سال 91 این بنا به شرط رفع نواقص در فهرست آثار ملی ثبت شد، اما بعد از آن نه تنها تلاشی برای رفع نواقص صورت نگرفت که نظارت چندانی هم برای حفظ داشته ها نشد. بعد از ثبت تنها کاری که برای حفظ این بنا انجام شد زدن قفلی کوچک بر در بنایی چند صد ساله بود. سارقان نیز با خیال راحت قفل را شکسته و مشغول حفاری شده اند شاید که دفینه ای، کوزه ای یا اثر گران بهای دیگری را بیابند. آنان استخوان های فرد مدفون را هم برده اند و باید گفت دیگر چیزی در این بنا برای بالیدن و کشف تاریخ وجود ندارد.
به «قلعه فرود» (در شهرستان کلات) و «بوژان» (در شهرستان نیشابور) هم که سربزنید، انبوه حفره های کنده شده در دل زمین، حاکی از این امر است که حفاری غیرمجاز به امید گنج یابی، این روزها شغل تعداد زیادی از سوء استفاده گران شده است، آنان با خیال جمع در سیاهی شب، به جان میراث نهفته در دل خاک می افتند. این فقط محدود به روستاها نیست که در همین اطراف مشهد نیز از این دست نمونه ها فراوان است. از 40 سنگ نگاره ثبت شده اطراف مشهد، 17 تای آن تخریب و یا ربوده شده است، بسیاری از آثار تاریخی نهفته در دل «تپه نادری» (در نزدیکی خلج) نیز به تاراج رفته است.
اینکه فلسفه وجودی سازمان میراث فرهنگی به عنوان متولی بحث گردشگری، مراقبت از سرمایه های فرهنگی و جاذبه های تاریخی، در امان نگه داشتن آن ها از دست درازی و تخریب و حفظ آن ها برای نسل های بعد است، بر کسی پوشیده نیست. نکته مهم تر اما چگونگی محقق شدن این رسالت است. تا کنون سیاست اداره میراث فرهنگی برای حفظ آثار تاریخی، مهجور نگاه داشتن مطرح نکردن و شناخته نشدن این مکان ها و در نتیجه دورماندن از دید و دسترس سودجویان بوده است. حال آنکه این سیاست بیشتر از اینکه حافظ آثار تاریخی مان باشد، موجب شده سارقان با خیال جمع از ناآگاهی مردم شبانه به جان میراث فرهنگی کشور بیفتند. زخم سارقان بر جان آثار تاریخی حاکی از این است که آنان بهتر از هرکسی از مکان این آثار اطلاع دارند. بنابراین شاید اگر مردم هر روستا و شهر را با ارزش و اهمیت آثار تاریخی واقع در محل زندگی شان آشنا کنیم و مکان آن را به اطلاعشان برسانیم، آنان خود بهترین حافظ اموال ملی باشند.
راهکاری که در چند سال اخیر با تشکیل انجمن های میراثی فرهنگی در دستور کار سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی نیز قرار گرفته است.
چاره حفظ آثار تاریخی چیست؟
خراسان رضوی 1402 اثر ثبت شده تاریخی در فهرست میراث ملی دارد که شامل یک بافت شهری و روستایی، 930بنا، 15 تپه تاریخی و 456 محوطه تاریخی می شود. که البته باید به این آمار تعداد بیشتری اثر ثبت نشده را اضافه کرد. به گفته برخی از مسئولان آمار آثار تاریخی شناسایی شده خراسان رضوی به دو هزار اثر می رسد. همان طور که می دانیم بناهای تاریخی نیاز به مراقبت و رسیدگی دارند و بی شک اداره میراث فرهنگی با بودجه اندک و نیروی محدودی که دارد، به تنهایی نخواهد توانست از تمامی این آثار محافظت کند. راه اندازی و رونق انجمن های میراث فرهنگی در روستاها، در این میان می تواند گام مثبتی باشد برای تغییر و مفید فایده واقع شدن بیشتر، رسالتی که بر عهده این سازمان و ارکان زیرمجموعه آن است.
مردم، محور اصلی انجمن های میراث فرهنگی هستند
مهدی علی پور، مدیر انجمن های میراث فرهنگی خراسان رضوی در گفت وگو با شهرآرا از اهداف انجمن های میراث فرهنگی می گوید: شاید پر بیراه نباشد اگر بگوییم خود مردم روستا مؤثرترین نقش را در قوت گرفتن انجمن های میراث فرهنگی در روستایشان دارند. درواقع نقشی که آن ها می توانند ایفا کنند نقش «اطلاع رسانی» است. از آنجایی که انجمن های میراث فرهنگی حکم یک حلقه و یک پل ارتباطی را بین مردم و سازمان دارند، مردم می توانند با اطلاع رسانی های به موقعِ معضلات و مشکلاتی که سلامت و بقای روستا را تهدید می کند، مثل کنده کاری ها و حفاری های غیرمجاز و هرگونه دخل و تصرف در حریم روستا، گام با ارزشی در راستای جلوگیری از این نقض حریم بردارند.
تا نیمه سال جاری در 600روستا انجمن شکل می گیرد
او درباره تعداد انجمن های میراث فرهنگی در خراسان می گوید: مطابق با بررسی ها و شناسایی هایی که صورت گرفته است از مجموع بیش از 4000روستا که در سطح استان خراسان رضوی وجود دارد، در 1026روستا به لحاظ برخورداری از ظرفیت ها و سرمایه های فرهنگی و تاریخی، قابلیت راه انداختن انجمن میراث فرهنگی وجود دارد. اکنون 400 روستا از حضور این انجمن ها برخوردارند و هم اکنون مشغول به فعالیت هستند. طبق برنامه ریزی های صورت گرفته این تعداد تا نیمه سال جاری به 600 مورد خواهد رسید و تلاش برای ادامه این روند و افزایش تعداد این گروه ها ادامه دار خواهد بود.
تغییر رویکرد باعث مطرح شدن بیش از پیش انجمن های گردشگری شده است
علیپور درباره سرقت های صورت گرفته در روستاهای خراسان و اطراف مشهد و کارایی انجمن ها در پیشگیری از این دست اتفاقات می گوید: انجمن های میراث فرهنگی مدت ها بود که به حال خودشان رها شده بودند و فعل و انفعالات زیادی در آن ها اتفاق نمی افتاد. به تبع همین قضیه ثمری هم وجود نداشت. در چند سال اخیر اما با توجه به تغییر رویکردی که اتفاق افتاده این نکته مبنای کار قرار گرفته است که انجمن های میراث فرهنگی در روستاها به عنوان ظرفیت های مردمی برای بقای روستا و رونق فضای آن، به طور جدی احیا شوند. در سال های اخیر یکی از سیاست های کلی دولت توجه و تمرکز بیشتر روی رونق بحث گردشگری و اماکن پرظرفیت در شهرها و روستاهای مختلف کشور است. با این حال، نکته ای که نمی توان به سادگی از کنار آن عبور کرد این است که امکانات سازمانی و نیروی کار این گروه ها بسیار محدود است. دقیقا به همین دلیل و با توجه به اینکه مردم نقش پررنگی در رشد این فضا دارند، لازم است تا مردم پای کار بیایند. از طرف دیگر، انجمن ها نمی توانند به بحث های اجرایی ماجرا ورود پیدا کنند. البته در زمینه برپایی جشنواره ها و نمایشگاه ها و برنامه هایی که مردم می توانند خودجوش پای کار بیایند قطعا حضور مردم مفید و مؤثر خواهد بود. اما در سایر زمینه ها که بحث حفاری ها و کنده کاری ها و کارهای غیرمجاز است، نیاز است تا نیروهای تخصصی سازمان وارد کار شوند. با تمام این تفاسیر، به محض اینکه خبری مبنی بر وقوع یک اقدام غیرمجاز در سطح یکی از روستاها به دست ما می رسد، از جانب ما به اداره میراث فرهنگی شهرستان منتقل می شود و در ادامه، یگان حفاظت میراث فرهنگی به قضیه ورود پیدا می کند. اتفاقات گزارش شده بررسی می شود و کارهای قضایی و قانونی لازم روی آن صورت می گیرد. امیدواریم این انجمن ها با کمک مردم بتوانند اتفاقات خوب تری را در آینده رقم بزنند. البته تا به امروز نیز اتفاق های خوبی افتاده است. به عنوان مثال شهرستان های کلات و تربت حیدریه در زمینه صنایع دستی پیشتازند و توانسته اند کارهای خوبی را انجام بدهند. در نوروز گذشته نیز بیش از 200 برنامه با محوریت انجمن های میراث فرهنگی شکل گرفت. جشنواره هایی برای جمع آوری محصولات گیلاس و آلبالو یا شیردوشان که همین چند وقت پیش برگزار شد. در هفته میراث فرهنگی نیز بالغ بر 80 برنامه فرهنگی مختلف در تعداد زیادی از روستاها انجام شد. اخیرا نیز یک بنای تاریخی در بجستان مرمت شده است که البته با مشارکت مردم محقق شد. در این میان خیرینی هم هستند که با کمک های خود راه پیش روی این انجمن ها را آسان تر می کنند، مشابه کمک چهل میلیون تومانی یکی از اعضای انجمن میراث فرهنگی تربت حیدریه. شناسایی بیش از 300هنرمند فعال در حوزه صنایع دستی در روستاهای آقداش و لائین شهرستان کلات نیز مشت دیگری است از خروار اقدامات انجام شده در این باره.
فلسفه اصلی انجمن های میراث فرهنگی در روستا
مطابق با اساس نامه انجمن های میراث فرهنگی کشور، تمام مکان هایی که دارای اثرات تاریخی و باارزشی هستند، می توانند از وجود یک انجمن در روستا برخوردار باشند. انجمن هایی که هدفشان صیانت از فضا و سرمایه های روستاست و می تواند شامل افراد حقیقی و حقوقی مانند اعضای شورا، دهیار، بسیج، آموزش و پرورش و کلیه علاقه مندان و معتمدان و ریش سفیدان روستا باشد. به بیان کلی تر هدف این انجمن ها این است که در سه حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای روستای خود شناسنامه ای تعریف کنند. اما اگر بخواهیم دقیق تر و جزئی تر به این مقوله نگاه کنیم، می توان 5 محور اصلی را به عنوان اهداف اصلی انجمن های میراث فرهنگی در روستا ذکر کرد:
حفظ و حراست از آثار تاریخی موجود در روستا
شناسایی و معرفی ظرفیت های فرهنگی و هنری روستا
وارد شدن به بحث صنایع دستی و تمرکز روی قابلیت های آن
ایجاد و رونق بوم گردی ها
برپایی جشنواره ها و نمایشگاه ها .
مجازات سارقان میراث فرهنگی چیست؟
بر اساس ماده ۵۶۱ کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی، هرگونه اقدام به خارج کردن اموال تاریخی – فرهنگی از کشور هر چند به خارج کردن آن نینجامد، قاچاق محسوب و مرتکب آن علاوه بر استرداد اموال به حبس از یک تا 3سال و پرداخت جریمه معادل دو برابر قیمت اموال موضوع قاچاق محکوم می شود.
بر اساس ماده ۵۶۳ هر کس به اراضی، تپه ها، اماکن تاریخی و مذهبی که به ثبت آثار ملی رسیده و مالک خصوصی نداشته باشد، تجاوز کند، به 6ماه تا 2سال حبس محکوم می شود. مشروط بر آنکه سازمان میراث فرهنگی کشور قبلا حدود مشخصات این قبیل اماکن و مناطق را در محل تعیین و علامت گذاری کرده باشد.
بر اساس ماده 621هر کس اموال تاریخی - فرهنگی موضوع را حسب تصادف به دست آورد و طبق مقررات سازمان میراث فرهنگی کشور در تحویل آن اقدام نکند، به ضبط اموال مکشوفه محکوم می شود.
همچنین بر اساس تبصره ۲ ماده 621 خرید و فروش اموال تاریخی – فرهنگی حاصله از حفاری غیرمجاز ممنوع است و خریدار و فروشنده علاوه بر ضبط اموال فرهنگی مذکور، به حبس از 6ماه تا 3سال محکوم می شوند..