شب یلدا یا شب چله یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانی است که مانند عید نوروز و چهارشنبه‌سوری از تاریخ و پیشینه‌ی قدیم ایران به یادگار مانده است.
این شب، همزمان با آخرین روز پاییز و از همه شب‌های سال بلندتر است و اجداد ما هرسال آن‌را جشن می‌گرفته‌اند.
یلدا واژه‌ای سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. ابوریحان بیرونی، دانشمند ایرانی، از شب یلدا با نام «میلاد اکبر» یاد می‌کند و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است.
شب چله در حقیقت همان شب یلداست و به‌دلیل اینکه از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.
ایرانیان در زمان‌های قدیم دو هنگام از سال را به نام چله می‌شناختند؛ چله تابستان که از تیرماه شروع می‌شد و چله زمستان که از دی‌ماه. چله‌ها هریک به دو دوره تقسیم می‌شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. 40 روز ابتدایی را چله بزرگ و 20 روزِ بعد را چله کوچک می‌نامیدند.
چله بزرگ زمستان که از فردای شب یلدا آغاز می‌شود، شروع زمستان و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول می‌کشد.
پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم می‌رساند.
چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، «چهار چهار» می‌گویند که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می‌افتد.
اما تاریخچه‌ی شب یلدا به گذشته‌های بسیار دور برمیگردد. برخی باستان‌شناسان، تاریخ شب یلدا را 7هزار ساله می‌دانند. آن‌ها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد می‌کنند.
این ظروف دارای نقوش حیوانیِ ماه‌های ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند. البته این نقوش در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی کمیاب‌اند.
اما باستان‌شناسان معتقدند، می‌شود آیین مربوط به شب یلدا را تا 7هزار سال پیش، ردیابی کرد.
با همه‌ی این‌ها آنچه به‌عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح برمیگردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌هاست.
باور‌های کهن ایرانی بر اساس اسطوره‌ها و شناخت رویداد‌های کیهانی شکل گرفته است. روایت‌های مختلفی از دلیل برگزاری جشن یلدا وجود دارد که روایت اول از پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی می‌گوید.
ایرانی‌ها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگی‌شان می‌دیدند و به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی است. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانه‌های اهریمن و پلیدی هستند.
آن‌ها از این مشاهدات، به این باور رسیده بودند که شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جدال همیشگی به‌سر می‌برند. روز‌های بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی، و روز‌های کوتاه‌تر نشانه غلبه تاریکی بودند.
به این ترتیب آن‌ها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است، جشن می‌گرفتند. زیرا فردای آن، روز‌ها کم‌کم طولانی‌تر شده و آفریدگار بر اهریمن و نور بر تاریکی پیروز می‌شود.
روایت دوم درباره شب تولد مهر و خورشید و آغاز خلقت است اما آداب و رسوم شب یلدا در طول زمان تغییر چندانی نکرده است.
- آتش روشن کردن، به نماد خورشید و پاسداشت روشنی بوده است که قدیمی‌ها به نشانه آن دور کرسی می‌نشستند. قبل‌تر از آن دور آتش جمع می‌شدند و اکنون بخاری‌ها مجلس را گرم می‌کنند.
- مثَل‌گویی که نوعی شعرخوانی و داستان‌خوانی است در قدیم اجرا می‌شده است. به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد هم می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف می‌کردند.
- از قدیم معمولا در شب‌های یلدا بزرگ فامیل به دیوان حافظ تفألی می‌زند.
- جزء جدایی‌ناپذیر دیگر شب چله، شاهنامه‌خوانی است.
- از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا یا شب چله، سفره و خوردنی‌های آن است. سفره شب یلدا با میوه‌های مخصوص، آجیل مخصوص و دیگر تنقلات پر می‌شود.
انار، میوه اصلی سفره شب یلداست. پیشینیان انار را میوه باروری و برکت می‌دانستند. رنگ سرخ این میوه نماد خورشید است.
هندوانه هم مانند انار میوه ویژه‌ی سفره یلداست که بجز سرخی آن که نمادی از خورشید است، یادآور گرمای تابستان و حرارت نیز هست.
میوه‌هایی مانند پرتقال و انواع مرکبات، سیب، خرمالو، گلابی و حتی لبو و کدو تنبل هم می‌توانند جایی در سفره یلدا داشته باشند.
در این شب، مهم‌تر از شام که معمولا غذاهایی مانند آش رشته و عدس‌پلو هستند، میوه‌های خشک، تنقلات و آجیل مخصوص شب یلداست.
مغزهایی مثل پسته، گردو، بادام و فندق اجزای اصلی آجیل مخصوص شب یلدا هستند. در کنار این‌ها انجیر و توت خشک هم حاضرند.
از قدیم نخودچی و کشمش در بین آجیل شب یلدا وجود داشته است. غیر از این‌ها گندم و نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو هم جزو آجیل‌های شب یلدا بوده‌اند. امروز باسلُق و پشمک هم از شیرینی‌های این سفره هستند.
گردآوری: شبنم کرمی
منبع: https://www.digikala.com/mag