مرتضی محمدپور | شهرآرانیوز؛ بازاری‌هایی که زمانی چرتکه را کنار گذاشتند و ماشین حساب دست گرفتند یا ماشین حساب را کنار گذاشتند و پردازنده‌های حسابداری را به دکان‌ها آوردند، هجرتی را تجربه کردند که حالا در اقسام اجباری و اختیاری اش، به یک رویداد تکراری در عرصه اقتصاد تبدیل شده است. اینجاست که پای «شرکت‌های دانش بنیان» به اقتصاد هم باز می‌شود و از شرکت‌های فعال در حوزه صنعت گرفته تا فرهنگ، در هر وضعیت نیازمند تراز مالی مثبت و سودآوری پذیرفته شده‌ای هستند که سرپایشان نگه دارد، حقوق کارمندانشان را تأمین کند و پیشرفت مستمر را به عنوان یک اصل ناگزیر، برایشان ممکن سازد، با این حال سهم ۶/۵ درصدی خراسان رضوی از ۶ هزارو ۶۹۵ شرکت دانش بنیان تأییدشده در کشور، نشان از وجود یک فاصله ملموس است؛ میان چیزی که هست و چیزی که باید باشد. بر همین اساس، شهرآرانیوز پای درددل مدیران هشت شرکت دانش بنیان استان نشسته است تا منظومه جامع و تمام نمایی از مشکلات واحد‌های فناور در خراسان رضوی و مشهد را به تصویر بکشد.
ایوب اردلان، مدیر یک شرکت دانش‌بنیان است که در حوزه تولید قطعات موردنیاز در صنعت نساجی و پارچه‌بافی فعالیت می‌کند. فعالیت شرکت او موجب شده است کارخانجات ریسندگی و بافندگی استان از خرید قرقره‌های مکانیزه نخ و سیستم‌های کنترل کیفیت پارچه از خارج، بی‌نیاز شوند. قطعات تولیدشده در این شرکت دانش‌بنیان حتی به سایر استان‌های کشور نیز ارسال می‌شود.
سخنان وی در گفتگو با شهرآرا، بیش از همه متمرکز بر مشکل نقدینگی و سرمایه درگردش شرکت‌های دانش بنیانی است که فقط به خاطر پول، نمی‌توانند فناوری را آن طور که باید و شاید در خدمت صنعت قرار دهند. وی در این باره می‌گوید: شرکت‌های دانش بنیان دو حالت کلی دارند؛ یا جزو شرکت‌های نوپا و تازه تأسیس هستند که به صورت ایده محور درحال تکمیل مراحل نمونه سازی محصول خود هستند و هنوز به مرحله تولید صنعتی نرسیده اند یا از شرکت‌هایی هستند که از این مرحله عبور کرده و محصول دانش بنیان خود را به مرحله تولید صنعتی رسانده اند، با این حال هم برای شرکت‌های دسته اول و هم برای شرکت‌های دسته دوم، تأمین مالی جزو چالش‌هایی است که تولید محصول را با مشکلات جدی مواجه می‌کند.
اردلان تأکید می‌کند: وصول نشدن مطالبات شرکت‌ها از خریداران، چرخه سرمایه درگردش دانش بنیان‌ها را قطع می‌کند و تا زمانی هم که امکان تأمین سرمایه درگردش برای تولید وجود نداشته باشد، نمی‌توان انتظار داشت که یک شرکت دانش بنیان بتواند سرپا بماند.
ملیحه رضوانی، جراح و متخصص زیبایی است. وی به کمک جمعی از دوستان خود که فارغ‌التحصیل دوره دکتری در رشته داروسازی هستند، طرح چندجانبه‌ای را اجرا کرده است که برمبنای آن، محصولات آرایشی و بهداشتی جنبه دارویی و درمانی پیدا می‌کنند و به این ترتیب، برای حل مشکل بسیاری از بیماری‌های پوستی، می‌توان تیغ جراحی را کنار گذاشت و با تجویز پماد‌های خاص در طول یک دوره درمان، مشکل بیمار را برطرف کرد. دکتر رضوانی فقط یک نمونه از جمعیت انبوه مبتکران و مخترعان جوانی است که با نگرانی از شکست در بازار، به دنبال ارتقای آگاهی‌های خود درباره بازاریابی و تجاری سازی هستند.
وی در این باره می‌گوید: بسیاری از واحد‌های فناور با مسائل مربوط به بازاریابی محصول ازجمله معرفی، تبلیغات، مذاکره برای ثبت سفارش، ارتباط با بازار‌های بین المللی برای صادرات و نمونه‌هایی از این دست آشنا نیستند. مشکل بازاریابی برای شرکت‌های نوپا، بیشتر از شرکت‌های باسابقه است و اینجاست که یا در اثر درپیش گرفتن شیوه نادرست تبلیغات، فضای بازار از محصول شما بیزار می‌شود یا در سایه یک نامه تجاری بزرگ تر، محصولتان برای همیشه مهمان قفسه فروشگاه‌ها می‌شود.
چالش تأمین قطعات و پشتیبانی فنی، جزو مشکلاتی است که شرکت‌های دانش بنیان در عرصه چاپ و بسته بندی را هم به خود مشغول کرده است و چاپخانه‌های به روزی که از روش‌های چاپ خلاقانه و جدید برای چاپ چندرنگ و ترکیبی استفاده می‌کنند، برای تأمین ۸۰ درصد مواد اولیه وصددرصد ماشین آلات موردنیاز خود با مشکل مواجه هستند.
هاشم احمدی، یکی از شرکت‌های تولیدکننده قطعات فنی در صنعت چاپ و بسته‌بندی است. وی که به‌تازگی در شهرک چاپ و نشر استان مستقر شده است، متمرکز بر تولید قطعاتی است که با نصب آن‌ها در انواع‌واقسام چاپگر‌های صنعتی و دستگاه‌های بسته‌بندی، می‌توان بر بازدهی و عمر مفید این ماشین‌آلات افزود؛ دستگاه‌هایی که از دور خارج شده بودند، اما به برکت تلاش مهندس احمدی و همکارانش، حالا به چرخه صنعت بازگشته‌اند.
احمدی درباره چالش‌های کارش می‌گوید: صنعت چاپ جزو صنایعی است که ارتباط بی واسطه و مستقیمی با فناوری دارد و فضا در آن به حدی رقابتی است که اگر به هر دلیل، تولیدکنندگان یک کشور از ماشین آلات به روز چاپ و بسته بندی محروم باشند، به طورکلی از عرصه کنشگری در بازار‌های بین المللی حذف می‌شوند. همین موضوع نیز در یک نمونه با وابستگی ۵۰ درصدی تأمین جوهر چاپ استان به بازار‌های خارجی، وضعیتی را ایجاد کرده است که با هر جهش نرخ ارز و یک تحریم تازه، شرایط سخت‌تر و سخت‌تر شود.
آیین نامه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌های دانش بنیان و دستورالعمل ابلاغی شرکت‌های دانش بنیان مستقر در پارک‌های علم وفناوری، جزو قوانینی هستند که نه در حوزه کیفیت بلکه برای فعالیت یک شرکت و دریافت مجوز‌های رسمی، به قدری بند و تبصره لحاظ کرده اند که بسیاری از کارگروه‌های نخبگانی ازاساس نمی‌توانند وارد جرگه دانش بنیان‌ها شوند.
رسول حاجی‌زاده، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان دیگر در حوزه صنایع دارویی است. وی دانش‌آموخته دانشگاه استکهلم است و درحالی‌که پیشنهاد اقامت دائم و عضویت در انجمن داروسازان سوئد به او داده شده بود، به ایران بازگشت تا در زادگاهش، مشهد، یک شرکت تولید دارو‌های نوترکیب و هوشمند تأسیس کند.
محصولات این شرکت، انواع پیشرفته‌ای از دارو‌های ضدسرطان هستند که بر مبنای عملکرد شیمیایی خاص این سلول‌ها، فقط به سلول‌های درگیر با بیماری حمله می‌کنند. دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد و انجمن داروسازان استان به برکت محصولات این شرکت، نه‌فقط دیگر از خارج بی‌نیاز شده‌اند، بلکه امروز به چشم‌انداز‌های صادراتی فکر می‌کنند. حاجی‌زاده درباره چالش‌های اخذ مجوز‌ها می‌گوید: تقریبا هیچ کس اعتراض ندارد اگر برای کیفیت سنجی، سختگیری شود.
برعکس، این موضوع باعث رشد شرکت‌ها نیز خواهد شد، اما مشکل اینجاست که موانع موجود چه در بخش کاغذبازی‌های اداری و چه در حوزه ثبت شرکت و دریافت تسهیلات، به قدری فضا را طاقت فرسا می‌کنند که بسیاری از نخبگان دانشگاهی با وجود ایده‌های ناب و برنامه‌های دقیق توسعه زیرساختی، قادر به فعالیت به عنوان یک دانش بنیان رسمی نیستند.
وقتی از مدیرعامل جوان این واحد فناور می‌خواهیم که برایمان به صورت مصداقی، یکی از نمونه‌های سخت گیری قانون را نام ببرد، به ماده ۴ پیوست دوم آیین نامه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌های دانش بنیان اشاره می‌کند؛ جایی که در بیان «معیار‌های ارزیابی شرکت‌های مستعد دانش بنیان»، همه چیز با رویکرد کالامحوری تدوین شده است و به طور مثال، شرکت‌های ارائه دهنده خدمات آموزشی و مشاوره‌ای حتی اگر دارای عالی‌ترین مراتب تخصص و نوآوری هم باشند، فقط درصورتی دانش بنیان شناخته می‌شوند که خدماتشان برای استفاده از یک محصول باشد.
سهیلا تولایی، دانش‌آموخته رشته مهندسی پلیمر و مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه صنایع نفت و گاز نیز به‌تازگی با اجرای سلسله‌طرح‌های موسوم به تانا، زمینه همکاری‌اش با پالایشگاه گازی خانگیران سرخس فراهم شده است. این شرکت دانش‌بنیان با ارائه ترکیب‌های شیمیایی جدید، کاتالیست‌های گوگردزدایی از برش‌های نفتی و روش‌های نوین تصفیه هیدروژنی برش‌های سنگین نفتی، کشور را از واردات این محصولات بی‌نیاز کرده است.
وی که این واحد دانش بنیان را از سال ۱۳۹۶ به ثبت رسمی رسانده و امروز برای بیش از ۶۰ نفر اشتغال مستقیم ایجاد کرده است، تأثیر اقتصاد دانش بنیان بر عرصه اقتصاد کلان کشور را همچنان محدود و نیازمند تقویت می‌داند و می‌گوید: آمار و ارقام امیدوارکننده‌ای از گردش مالی شرکت‌های دانش بنیان و سودآوری آ ن‌ها در شرایط کنونی به گوش می‌رسد و هیچ کس منکر این پیشرفت‌ها نیست، اما همه می‌دانیم که موضوع دانش بنیان‌ها برای اولین بار در سال ۱۳۸۹ یعنی حدود ۱۲ سال قبل به صورت رسمی مطرح شد و با این حال، وقتی بدانید که تعداد شرکت‌های دانش بنیان همکار با وزارت نفت، در طول ۱۱ سال در شمار ۱۵۰ شرکت متوقف شده بود و فقط در سال گذشته با تسهیلات و سیاست‌هایی که درنظر گرفته شد،
به حدود ۵۵۰ شرکت فعال در حوزه صنایع انرژی رسید، باید قبول کنیم که در این وضعیت می‌توانستیم سهم واحد‌های فناور از اقتصاد کشور را بیش از این افزایش دهیم، اما ندادیم.
همچنین جواد عامل، مدیرعامل یکی از نرم‌افزار‌های مشهور مسیریابی هوشمند است که با بیش از ۱۰ میلیون کاربر فعال، شرایطی را فراهم کرده است که درنتیجه آن، شاید کمترکسی سراغ نرم‌افزار‌های مشابه خارجی برود.
وی می‌گوید: بسیاری از دانش بنیان‌ها برای آغاز فعالیت خود از حمایت پارک علم وفناوری برخوردار می‌شوند و بعد از مدتی به تدریج می‌توانند روی پایشان بایستند، اما متأسفانه شتاب دهنده‌ها ظرفیت لازم برای استقلال این شرکت‌ها را فراهم نمی‌کنند و رفته رفته فضا به سمتی می‌رود که دانش بنیان‌ها به این حمایت‌ها اعتیاد پیدا می‌کنند و کار به جایی می‌رسد که یک شرکت توانمند و پر از ایده ناب و با روحیه جنگجو، دیگر قادر به فعالیت در فضای واقعی بازار و بدون حمایت پارک نیست.
نسرین پوراحمدی، مدیر یکی دیگر از شرکت‌های دانش بنیان استان است. او حس کرده بود که خط تولید شرکتش درنهایت به تولید ظروف چینی می‌انجامد؛ ظروفی که نه درظاهر بلکه در عمل نیز تفاوت‌های اندکی با نمونه‌های موجود در بازار دارند، اما وجه مزیت و برگ برنده این شرکت، نه در محصول بلکه در شیوه‌های مایهگیری، پخت و لعاب دهی خلاقانه‌ای است که هزینه تولید ظروف چینی را به کمتر از نصف کاهش می‌دهد و بر همین اساس، مهندس پوراحمدی و مشاورانش به عنوان صاحبان ۴۶ اختراع کوچک و بزرگ دورهم جمع شده و کارگاه خودشان را برپا کرده اند.
با دانستن حقیقت، شاید برای شما هم این سؤال پیش آید که چرا این گروه از مبتکران جوان، به جای فروش ایده به نامهای تجاری بزرگ این صنعت، خط تولید مستقل خود را ایجاد کرده اند، اما جالب‌تر اینجاست که بدانید این گروه مهندسی، حتی خود نیز تمایلی به استمرار فعالیت ندارد و به عنوان گزینه اصلی، پیشنهاد راهکار‌های نوآورانه به شرکت‌های بزرگ تولید ظروف چینی را در دستورکار قرار داده بود، اما به دلایل مختلف ازقبیل برهم خوردن نظم بازار، شکسته شدن قیمت ها، نیاز به اصلاح اساسی خط تولید و برخی رقابت‌های تجاری، شرکت‌های بزرگ از پذیرش این ایده‌های ناب سر باز می‌زنند؛ موضوعی که به عنوان یک چالش فراگیر، به طور ویژه در حوزه خودروسازی برای مردم، مشهود و ملموس بوده است.
ظرفیت‌های زیرساختی محدود در پارک‌های علم وفناوری، موضوعی نیست که تازگی داشته باشد؛ زیرا در کشور ما، دانشگاهیان و نخبگان علمی، استقبال ویژه‌ای از راه اندازی کسب وکار‌های دانش بنیان کرده اند و بدیهی است که ظرفیت پارک‌های علم وفناوری، پاسخگوی این حجم از واحد‌های فناور نباشد، با این حال نداشتن تناسب هم برای خودش حدی دارد و همان طور که گفته شد، اشتغال بیش از ۸ هزار جوان نخبه در یک پارک، موضوعی نیست که بتوان با آن کنار آمد؛ موضوعی که محدثه رضوی، مدیرعامل شرکت دانش بنیان فعال در حوزه تولید انواع کنسانتره طبیعی، نیز به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: امروز متأسفانه پارک علم وفناوری خراسان رضوی به دلیل بودجه محدود به مجموعه‌ای از پروژه‌های نیمه تمام تبدیل شده است و پروژه کنارگذر پارک در بزرگراه پیامبراعظم (ص)، ۸۰ هکتار فضا برای استقرار شرکت‌ها و فضای کارگاهی، پردیس تخصصی فناوری صنعت ساختمان و صنایع معدنی و همچنین پردیس فناوری کشاورزی و صنایع غذایی، جزو این زیرساخت‌های موردنیاز، اما ناتمام هستند.