مریم محبی | شهرآرانیوز؛ همان جا که جرقه‌ای می‌زند و چند کلمه کنار هم می‌نشیند و ما «شعر» می‌خوانیمش و از تکرار چندباره و تأمل در آن شگفت زده می‌شویم و غرق لذت. این لحظه چگونه پدیدار می‌شود و اصلا آن «شعر» چگونه «شعر» می‌شود؟ حرف وحدیث دوباره این داستان زیاد است و مجال زیادی می‌طلبد تا بگوییم بزرگان شعر و ادبیات درباره شعر و شاعر و شعور سرودن چه گفته اند. آنچه، اما شاعران نوقلم و کهنه کار می‌دانند، این است که طی این طریق بدون خواندن و آموختن میسر نمی‌شود. آن‌ها که به شعرخواندن علاقه دارند یا استعداد شعرگفتن را در وجود خود کشف کرده اند، همیشه در جست وجوی این هستند که وزن چیست و قافیه را چگونه بیاموزیم یا اصول تقطیع چیست و افاعیل کدام است.
مفاهیمی بنیادین که بدون آگاهی از آن‌ها محال است حتی اگر قریحه و ذوق خوب و سرشاری نیز داشته باشند، بتوانند در این حوزه موفق باشند. دراین زمینه، شاعران کاربلد کارگاه‌های خوبی برای آموزش این مفاهیم برگزار می‌کنند، اما اصل این ماجرا را اگر بخواهیم در کتاب‌ها بیابیم، منابع خوبی وجود دارد که بتوان به آن‌ها رجوع کرد؛ ضمن یادآوری این نکته که مخاطب بسته به هدفی که دنبال می‌کند و سطح دانشش، باید آن‌ها را برگزیند. آنچه در این فرصت تحریر شده، نگاهی است به چند نمونه از همین کتب شاخص آموزشی در حوزه شعر.
یکی از شناخته شده‌ترین کتاب‌ها در حوزه آموزش شعر، «روزنه» محمدکاظم کاظمی است. کتابی که محال است نام آن به گوش علاقه‌مندان به دنیای شعر نرسیده باشد. این کتاب، هم برای مخاطبانی مناسب است که تازه در این وادی قدم گذاشته اند و هم برای آن دسته که دنبال اطلاعاتی درباره عناصر شعر و سبک‌های آن هستند.
روزنه به همت نشر سپیده باوران به چاپ رسیده است و سرفصل‌های متعددی از جمله شعر چیست، خیال و صورت‌های آن، زبان شعر، موسیقی در شعر، قالب‌های شعر، عناصر معنوی شعر، ساختمان شعر، سبک‌ها و مکتب‌ها را شامل می‌شود که در هر بخش برای خواننده با مثال‌های فراوان، شرح قواعد و مسائل فنی شعر همراه با تحلیل‌های زیبایی شناسانه همراه است. کتابی که به قول نویسنده اش، حاصل احساس نیاز بوده است به یک متن آموزش شعر مختصر، ولی جامع، تا هم شاعران جوان را به کار آید و هم دیگر کسانی را که در پی شناختی اجمالی از شعر و عناصر آن هستند.
این کتاب نزدیک به سی سال پیش با ابتکار و حمایت کانون شاعران و نویسندگان امور تربیتی آموزش وپرورش خراسان در قالب یک جزوه دوازده صفحه‌ای آغاز شد؛ ولی کار به زودی به تألیف و چاپ مجلدات دوگانه روزنه در سال‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۷۲ کشید. البته این کتاب جلد سومی هم داشت که در آن شعر‌هایی از شاعران امروز به صورت کارگاهی نقد شده بود و در سال ۱۳۷۴ به چاپ رسید و هنوز بعد از گذشت سال‌ها می‌تواند یک کتاب آموزشی و راهنمای خوب برای دوستداران شعر و ادبیات باشد.
«از مقدمه ها» یکی دیگر از کتاب‌هایی است که در حوزه آموزش شعر چاپ شده است. کتابی که البته قرار است روی مقدمات شعر و مسائلی ابتدایی‌تر تمرکز کند و توسط انتشارات فصل پنجم به چاپ رسیده است. جهان بینی و اندیشه، سلیقه و پسند، نسبت مخاطب و شعر، صحیح خوانی، مضمون، زبان شعر، مقدمات علم عروض، تقطیع، اختیارات شاعری و قوانین ثابت عروض، افاعیل عروضی، نگاه به برخی صنایع ادبی و توضیحاتی درباره قافیه مسائلی است که در این کتاب با آن روبه رو می‌شوید و مقبول و مطلوب به ویژه نوآموزان عرصه شعر و شاعری خواهد بود.
درواقع این کتاب سعی می‌کند با زبانی ساده و به دور از تکلف، آغازی باشد بر شناخت و آموزش مقدمات شعر فارسی. در این مجموعه تلاش شده است آنچه یک شاعر جوان برای ورود به دنیای ارجمند شعر نیاز دارد، به ساده‌ترین شکل ممکن فراهم آید و مقدمات شعر از جمله عروض و قافیه با بیانی صمیمی و آسان در اختیار شاعران جوان قرار بگیرد. کتابی که به قول نویسنده اش مقدمه ورود به شعر است و نباید فقط به آن قناعت کرد.
کتاب «موسیقی شعر» محمدرضا شفیعی کدکنی را بدون شک باید از غنی‌ترین منابع موجود در حوزه آموزش شعر و ادبیات دانست. کتابی که نویسنده اش معتقد است شعر از وقتی روی در ضعف نهاد که شعرای جوان به جای اینکه به زندگی و زمانه و عشق و سرنوشت انسان بیندیشند، به این فکر افتادند که چه کار کنند که «صاحب سبک» شوند و به اصطلاح روزنامه‌ها «زبان خاص» خودشان را پیدا کنند؛ در نتیجه هم از «ذات زندگی» که سرچشمه همه هنرهاست، دور افتادند و هم از «سایه زندگی» که سبک است.
این کتاب به مبانی جمال شناسی شعر فارسی در حوزه ساخت و صورت‌ها و حوزه موسیقی شعر نگاهی انتقادی دارد و در پنج باب تنظیم شده است؛ رابطه شعر و موسیقی به اعتبار جلوه‌های وزن و قافیه و ردیف، برخورد فلاسفه و متفکران ایرانی با نقش موسیقایی شعر، شعر منثور و جلوه‌های موسیقایی. باب چهارم بعضی مبانی نظری این کتاب بر شعر فردوسی و مولوی و حافظ است و بخش آخر آن نیز مطالعاتی است در باب مسائل وزن در شعر فارسی. وقتی این کتاب در سال ۱۳۵۸ منتشر شد، به شدت از آن استقبال شد.
با وجود این استقبال زیاد، چاپ مجدد آن موکول شد به سال ۱۳۶۵ که کدکنی علت آن را در صفحات آغازین کتاب این گونه توضیح می‌دهد: «می خواستم بعضی یادداشت‌ها و تمایلات دیگری که در پیرامون موسیقی شعر داشتم، ضمیمه آن شود.» کتاب دیگری که مکمل موسیقی شعر است، «صور خیال در شعر فارسی» نام دارد که باز هم برای اهلش آشناست.
هر دو مجموعه به همت نشر آگه به چاپ رسیده اند و البته برای آن دسته از مخاطبانی مناسب است که در جست وجوی مفاهیمی فراتر از مقدمات شعر و شاعری هستند. «صور خیال در شعر فارسی» پژوهشی است انتقادی در تطور ایماژ‌های سیر پارسی و سیر نظریه بلاغت در اسلام و ایران. به عبارت دیگر و به بیان خود نگارنده، در این کتاب کوشش بر آن بوده است که شعر فارسی را فقط از جنبه خاص بیان هنری، بیرون از بحث کلمات و مضامین که بحثی است عرضی و ثانوی، باتوجه به موازین نقد ادبی جدید و همچنین توجه به اصول عقاید علمای نقد و بلاغت اسلامی، مطالعه کند.
وزن و قافیه دو اصل ابتدایی در دنیای شعر و شاعری هستند، بااین حال، دو اصل پرچالش نیز به شمار می‌آیند و برخی قواعد ریز آن توجه و تمرین بیشتری می‌طلبد. انتشارت ایهام «قافیه بیاموزیم» و «وزن شعر بیاموزیم» را از اسماعیل امینی منتشر کرده است؛ دو کتابی که مباحث و تمرین‌های ساده‌ای در این حوزه دارند و مهارت مخاطب را افزایش می‌دهند. این دو کتاب نه می‌خواهند مباحث تخصصی و اصطلاحات قدیم و جدید قافیه را پشت سرهم ردیف کنند، نه می‌خواهند علم عروض بیاموزند، نه قصد طرح مباحث تقطیع شعر و ظرافت و پیچیدگی بحر‌های عروضی را دارند و نه حتی به مباحثی مانند اختیارات شاعری کاری دارند.
در این کتاب‌ها قرار است قافیه را بیاموزیم. این مباحث و تمرین‌های ساده به این امید نوشته شده است که دوستداران شعر و کسانی که شعر و ترانه می‌نویسند، در شناخت و ساخت قافیه آن قدر مهارت بیابند که هم قافیه‌های آثارشان را به سادگی بسازند و هم خطا‌های رایج در ساخت قافیه در شعر‌ها و ترانه‌ها کمتر بشود و از همه مهم تر، اهل ذوق و خلاقیت را از دردسر یادگرفتن آن همه اصطلاحات و قاعده‌ها و تبصره‌های عجیب وغریب نجات بدهد.