حمیده خلیل‌زاده | شهرآرانیوز؛ طبیعی است که انسان از آغاز تمدن بشری در رویارویی با این حقیقت بزرگ، آداب و آیینی را ساخته و پرداخته باشد. در آثار و منابع تاریخی به‌جا مانده از گذشتگان به آداب سوگواری ایرانیان اشاره شده است.
همچنین در دین مبین اسلام احکام و آدابی درباره خاکسپاری و طلب مغفرت برای فرد تازه‌گذشته آمده است. این احکام و آداب به همراه آداب و رسوم اقوام، درمجموع آیین و آداب سوگواری را ساخته‌اند که تا به امروز با تغییرات اندکی در فرهنگ ایرانی‌اسلامی ما حفظ شده است. همچنین افکار و عقاید مشابه و مذهب مشترک باعث شده است تا در نقاط مختلف ایران شاهد رسوم عزاداری شبیه به یکدیگر باشیم. همچنین حضور مقدس و بابرکت امام هشتم (ع) در شهر مشهد در آداب و سنن مجاوران این حضرت تغییراتی به‌وجود آورده است. در ادامه به رسوم عزاداری در شهر مقدس مشهد نگاهی خواهیم داشت.
همان‌قدر که انسان در زمان حیات بین مردم عزیز و محترم است، بنا بر آداب و احکام اسلامی و سنت‌های ایرانی، بدن متوفی نیز حرمت دارد و باید با احترام غسل و کفن شود. در مشهد معمولا خلعت آخرت متبرک به آستان حضرت رضا (ع) می‌شود. این رسمی است که در بین ایرانیان در شهر‌های دیگر هم هست و به همین دلیل بسیاری از زائران، خلعت آخرت را از شهر مشهد به‌عنوان سوغات تهیه می‌کنند.
طواف میت در حرم مطهر امام رضا (ع)
طواف میت در حرم مطهر رضوی رسم دیگری است که در نحوه برگزاری مراسم ختم در مشهد مهم است. این مراسم تشییع مراحل خاص خودش را دارد. با رسیدن جنازه متوفی به ورودی حرم مطهر، مأمور مخصوصی با لباس فرم خاکستری که مخصوص راهنمایی تشییع اموات است، به خانواده متوفی کمک می‌کند و راهنمایی‌های لازم را می‌دهد.
از رسوم بسیار قدیمی، تکاندن خاک قالی حرم بر تابوت میت است. امروزه با واردشدن به حرم مطهر میت را روبه‌روی ضریح قرار می‌دهند و به حضرت سلام می‌گویند. پس از این عمل، تابوت را بر دوش گرفته و با صدای «لا اله الا ا...» تابوت را داخل حرم برده و دوباره روبه‌روی ضریح قرار می‌دهند و با گلاب جنازه متوفی را عطرآگین می‌کنند. پس از آنکه میت را از صحن خارج کردند بر روی آن خاک روی قالیچه‌ها را می‌ریزند و در صحن نماز میت می‌خوانند و با اتمام نماز و با سلام رو به حرم، میت را خارج می‌کنند. رسم تکاندن خاک قالی‌های حرم بر روی میت، دیگر چندان رواج ندارد و خادمان توصیه می‌کنند که به جای گرد از گلاب استفاده شود.
معنای لغوی ترحیم، مهربانی‌کردن، رَحِمَکَ‌ا... گفتن کسی را، طلب آمرزش‌کردن و درود فرستادن بر میت است. ترحیم یا مجلس سوگواری، محفلی است که بازماندگان متوفی برای آمرزش‌خواهی عزیز تازه‌درگذشته‌شان برگزار می‌کنند. در گذشته معمولا بزرگ‌تر‌های یک فامیل خبر فوت تازه‌گذشته را به سایر اقوام می‌رساندند.
مجلس ترحیم که در شهر مشهد به‌عنوان مجلس تعزیه شناخته می‌شود، معمولا در روز سوم، شب هفت، شب چهل و شب سال برپا می‌شود و به آن مجلس فاتحه‌خوانی، ختم و تذکر هم می‌گویند. این مجلس در خانه متوفی، مسجد یا تکیه برگزار می‌شود. رفتن به کنار قبر در اولین صبح از دفن میت قبل از سپیده دم و خطبه خوانی نیز از سنت‌های قدیمی مشهد است
پیشینه برگزاری مجلس سوگواری در برخی آثار و نشانه‌های برجای مانده از عهد باستان موجود است. همچنین در اسلام شرکت در مراسم سوگواری و پذیرایی در مجلس ترحیم به دوران صدر اسلام می‌رسد. در صدر اسلام پیامبر (ص) در موارد بسیاری برای تسلی‌دادن صحابه و یارانشان به نزد آن‌ها می‌رفتند و خانواده‌هایشان را به صبر و آرامش دعوت می‌کردند و فرزندانشان را در آغوش می‌گرفتند و انجام این‌کار را تا سه روز توصیه می‌کردند و به سه روز بردن غذا برای خانواده متوفی تأکید می‌کردند.
بنابر احادیثی، حضرت محمد (ص) در مرگ زیدبن‌حارثه و دیگران در مسجد می‌نشستند و در حالی که حزن و اندوه بر چهره داشتند، ذکر دعا و مصیبت می‌کردند.
در روایات شیعی و سنّی با استناد به حدیثی از پیامبر اکرم (ص) در شهادت جعفر بن ابی طالب، تصریح شده که مستحب است خویشان و نزدیکان متوفی به مدت سه روز در تهیه غذا و فراهم‌آوردن برخی امکانات به خانواده او که دچار تألمات روحی شده‌اند، یاری برسانند و از آنان مراقبت و به آنان مهربانی کنند. به گفته امام صادق (ع) از همان‌زمان، این‌کار به‌صورت «سنّت» درآمده است. از پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) سخن روشنی دالّ بر رد یا پذیرش برگزاری مجالس پرهزینه برای متوفی در دست نیست؛ اما بنا بر قراینی در سیره ایشان این‌کار پذیرفته نبوده است.
در دوره‌های بعد برای درگذشتگان معمولا مجالسی در شب هفتم و چهلم برگزار می‌کردند که در آن‌ها، قاریان با صدای بلند قرآن می‌خواندند و شرکت‌کنندگان نیز با دردست‌گرفتن سی‌پاره، یعنی جزوه‌های قرآن، آیاتی را زیر لب زمزمه می‌کردند. در این مجالس از مهمانان پذیرایی می‌کردند و برای آرامش روان مرده، به بینوایان حلوا و آش می‌دادند.
از حکمت‌های شرکت در مراسم عزاداری آن است که انسان را به‌یاد خدا و قیامت بیندازد و از دل‌بستگی دنیوی بازدارد، اما متأسفانه بعضی مراسم ختم کنونی، مانند مهمانی باشکوه و با تهیه غذا‌های رنگارنگ برگزار می‌شود. اسراف در برگزاری مراسم، تهیه تاج‌گل‌های گران‌قیمت و نصب سنگ‌قبر‌های مجلل با آموزه‌ها دینی مغایرت دارد و بهتر است انجام نشود.
در مشهد مانند بیشتر نقاط ایران حضور در منزل متوفی و دیدار بازماندگان در اولین عید مذهبی یا ملی، پس از فوت وی مرسوم است. همچنین هم‌زمان با فرارسیدن نخستین سال نو و عید نوروز، مراسمی برای درگذشته برگزار می‌شود.
اولین هدیه‌ای که انسان می‌تواند به شخص متوفا بدهد، بعد از دفن، خواندن تلقین و نشستن و قرآن‌خواندن است. بنابر احادیث صحیح و مشهور، صدقه‌دادن بازماندگان برای اموات سودمند است. پیامبر (ص) فرمودند: روزی حضرت عیسی (ع) از کنار قبری گذشت که صاحب آن در عذاب بود، سال بعد نیز گذر کرد، ولی از عذاب صاحب قبر خبری نبود.
سبب را از خداوند پرسید، وحی آمد که از این میت فرزندی صالحی به بلوغ رسید و برای مردم راهی درست کرد و یتیمی را پناه داد. به برکت آن، از پدر گذشتیم. نیز درباره بهبود سرنوشت اموات می‌گوید: هرگاه کسی به‌نیت وجه‌ا... نذری کند تا ثوابش برای میتی باشد، چنین نذری مفید و وفا به آن لازم است.
امام‌صادق (ع) فرمودند: هرگاه شخصی به‌نیت میتی صدقه دهد، خداوند جبرئیل را فرمان می‌دهد که این هدیه را به قبر او برساند. نیز فرمودند: به‌واسطه نمازی که برای میت خوانده می‌شود، تنگی قبر او به فراخی تبدیل می‌شود. ابن‌عباس در روایتی از رسول‌اکرم (ص) نقل می‌کند: خواندن سوره «تبارک‌الملک» بر سر قبر میت مایه نجات از عذاب قبر است. از کتاب «دعوات» قطب راوندی نقل شده است: هرگاه میتی دفن شد، اگر بر قبر او سه‌بار این جمله را بخوانید، خداوند عذاب را از او تا روز دمیده‌شدن صور برمی دارد. «اللهم انی اسئلک بحق محمد و آل‌محمد ان لا تغذب هذا المیت.»
در خراسان از شب نیمه‌شعبان با نام برات زنده‌ها یاد می‌شود که دارای مراسم ویژه‌ای است و مردم بعد از حضور بر مزار درگذشتگان و طلب آمرزش برای آن‌ها با درخواست سلامتی و روزی برای زندگان به شادی می‌پردازند و چراغ و شمع روشن می‌کنند. روشن‌کردن چراغ در هر منطقه دارای آداب و رسوم خاصی است که جزئی جدانشدنی از نحوه برگزاری مراسم ختم در مشهد است. برای مثال در این شهر و شهر‌های اطراف چراغ برای سه روز خاموش نمی‌شود.
مراسم چراغ برات در یازده تا چهارده شعبان و یا دوازده تا پانزدهم شعبان که مصادف با میلاد امام زمان (عج) است در استان خراسان برگزار می‌شود. در این ایام مردم به قبرستان‌ها رفته و برای آمرزش روح درگذشته‌شان خیرات می‌کنند. در مشهد مردم به پخت خوراکی‌هایی قبل از غروب آفتاب همچون انواع نان‌های سنتی مانند روغن‌جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا می‌پردازند و با پخش آن‌ها خیرات می‌کنند.