نقش معنوی و انسان ساز مسجد موضوعی است که همواره باعث حیات جامعه اسلامی شده است. روحانیت و پیش نماز در تربیت فکری و معنوی انسان‌ها همواره نقش کلیدی داشته اند. انقلاب اسلامی ثمره نهاد انسان ساز مسجد و ازخودگذشتگی علما و روحانیتی است که معلم‌های فکری و معنوی جامعه اسلامی بوده و هستند.
بدون تردید مسجد را می‌توان تأثیرگذارترین نهاد اجتماعی و دینی در ایران معاصر معرفی کرد. نقش رسانه‌ای مسجد در ابلاغ فتوای مشهور آیت ا... میرزای شیرازی و معرفی مرجعیت امام خمینی (ره)، بیان افکار و مواضع ضداستکباری ایشان برای توده‌های مردم در هر نقطه‌ای از کشور، نمونه‌هایی از جایگاه برجسته مسجد و نقش گسترده آن در جامعه متدین ایران است. با توجه به ماهیت دینی نهضت امام خمینی (ره) مسجد رسانه فعال این نهضت به حساب می‌آمده و سعی امام (ره) و شاگردان ایشان نیز تربیت نیرو‌های مکتبی در مسجد و ارسال و ابلاغ پیام از کانال مسجد بوده است.
ثبت خاطرات شفاهی با محوریت مساجد مبین بخش درخورتوجهی از تاریخ فرهنگی انقلاب اسلامی و تداوم این نهضت مقدس خواهد بود؛ مساجدی مانند مسجد کرامت و مسجد امام حسن (ع) در مشهد و مسجد هدایت و مسجد جلیلی در تهران و بسیاری از مساجدجامع شهر‌ها نمونه‌های موفق و شناخته شده مساجد در حوزه فعالیت‌های تربیتی و سیاسی اجتماعی در عصر انقلاب به شمار می‌آیند. مساجد پس از انقلاب اسلامی نیز مرکز تجمع جوانان برای تأمین امنیت محله‌ها و اعزام نیرو‌ها به جبهه و مکانی برای تجمع خانم‌های مذهبی و فعالیت‌های پشتیبانی جبهه بودند. ویژگی متمایز مساجد پس از انقلاب نسبت به دوران انقلاب اسلامی همراهی این مساجد با اهداف حکومت اسلامی است. مساجد هر شهر، از شرق و غرب گرفته تا شمال و جنوب، به پایگاهی برای مکتب انسان ساز امام خمینی (ره) تبدیل شده بود. مطالعه درباره این مساجد و شناخت ابعاد متنوع و گسترده آن، الگو‌های مناسبی برای جامعه امروز ارائه می‌دهد.
نخستین حرکت‌های سیاسی و فرهنگی انقلاب از مساجد شکل گرفت و بدون اغراق مساجد رسانه نخستین و اصلی نهضت امام خمینی (ره) در طول تاریخ انقلاب اسلامی بوده و هست. مساجدی که ویژگی ممتاز آن‌ها در تاریخ انقلاب اسلامی، حضور گسترده توده مردم از هر قشر و رده سنی است، نقشی اساسی در ایجاد، تثبیت و رشد انقلاب اسلامی داشته اند؛ بنابراین ثبت تاریخ شفاهی مساجد، درواقع ثبت تاریخی فعالیت توده مردم از مرحله آغاز نهضت تاکنون است. با توجه به نقش وسیع مساجد و همچنین قدمت تاریخی آن، جمع آوری و ثبت تاریخ شفاهی مساجد ضرورتی است که متأسفانه ده‌ها سال است که اهل تحقیق کمتر به آن توجه کرده اند و بسیاری از این خاطرات همراه با انسان‌هایی که این خاطرات را رقم زدند، به خاک سپرده شده اند و اکنون در زمانه‌ای به سر می‌بریم که دشمنی‌های خارجی و داخلی با هجمه‌های رسانه‌ای متنوع در طول سالیان متمادی سبب فاصله گرفتن کارکرد‌های مساجد نسبت به دوره‌های قبل شدند.
در چنین وضعی اصلاح وضعیت موجود نیازمند بازشناسی هویت مسجد در جامعه ایران و بازسازی کارکرد مساجد است؛ مساجدی که تنوع کارکرد‌ها ویژگی ممتاز آن‌ها به حساب می‌آمد. در اوایل انقلاب اسلامی، مساجد در زمینه تئاتر، نقاشی، سرود و حتی موسیقی فعال بودند و مردم خبر‌ها و آگاهی سیاسی و اجتماعی خود را از مساجد می‌گرفتند و مساجد پاتوق نسل نوجوان و جوان جامعه اسلامی ایران بودند. شناخت و الگوسازی از فعالیت‌های مساجد که با توجه به وضعیت زمانه در یک یا چند زمینه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تمرکز ویژه‌ای داشته اند، می‌تواند پاسخگوی بخشی از دغدغه‌ها و نیاز‌های امروز جامعه باشد و نیز گردآوری داده‌های تاریخی سبب به وجودآمدن ماده خام مناسبی از مسجد به مثابه نهادی برای پژوهش‌ها و مطالعات انسانی می‌تواند باشد.
رهبر معظم انقلاب درباره ضرورت تجربه نگاری مساجد می‌فرمایند: «مساجد ما یعنی مساجدی که امروز خوشبختانه در نظام جمهوری اسلامی هستند و غالبا سی سال، چهل سال عمر دارند، یک تاریخ شنیدنی و زیبایی دارند؛ غالبا این جور هستند. در این مساجد علمایی آمده اند، ائمه جماعتی آمده اند، رفتار‌هایی داشته اند، برخورد‌هایی داشته اند، مؤمنینی در اینجا آمده اند، جوان‌هایی در اینجا تربیت شده اند، از اینجا بسیج‌هایی صورت گرفته، شهدایی [داده اند]، پیکر‌های شهیدی به این مساجد برگشته اند.
این‌ها تاریخ است، این‌ها سرگذشت‌های جذاب یک مسجد است. این سرگذشت‌ها را باید حفظ کرد. هرکدام از این مساجد می‌تواند یک سرگذشت واقعی جذاب درس آموزی داشته باشد برای کسانی که امروز در مسجدند و کسانی که فردا به این مسجد خواهند آمد. این را در قالب‌های گوناگون (قالب کتاب، قالب مقالات مجله ای، قالب عکس، قالب کلیپ) می‌شود درآورد. این‌ها را می‌شود تبیین کرد. چقدر از این مساجد هستند که شهدای نام آوری در این مساجد تربیت پیدا کردند، بعد خارج شدند و در راه خدا به شهادت رسیدند. این تاریخ را ما بایستی حفظ کنیم» (۳۱ / ۰۵/ ۱۳۹۵).
در هر حال، اگر به نقش مساجد به صورت تفصیلی در انقلاب اسلامی توجه نشود، در چند دهه آینده کمترروایتی از نقش مرکزی مساجد در انقلاب خواهیم شنید و هویت تاریخی مساجد و پیوستگی اجتماعی و فرهنگی بین نسل امروزی با گذشته تاریخی به فراموشی سپرده می‌شود. به عنوان مثال، متن تاریخی مستقلی درباره مسجد و مساجد در عصر رضاخان و دوران کشف حجاب وجود ندارد و داده‌های تاریخی موجود هم فقط بخش بسیار اندکی را از آنچه بوده و اتفاق افتاده، روایت کرده است. بی شک مساجد در عصر کنونی فعالیت‌های متنوعی را در حوزه‌های گوناگون فرهنگی و اجتماعی انجام داده اند که ما از آن‌ها آگاه نیستیم و تاریخ نیز آن‌ها را ثبت نکرده است. چه بسا ثبت تاریخی این فعالیت‌ها و الگوسازی از کار‌های موفق مساجد راهگشای بسیاری از مشکلات امروز جامعه می‌توانست
باشد. نقش مساجد در انسجام بازاری‌ها برای انجام امور مذهبی و فعالیت‌های اجتماعی، شناخت هنر متعهد و آگاهی از فعالیت‌های فرهنگی در جامعه انقلابی ایران و بسیاری از موضوعات متنوع دیگر خروجی‌های کاربردی طرح تاریخ شفاهی مسجد می‌تواند باشد و از این طریق فعالان مسجدی امروز با هویت تاریخی و فرهنگی مسجد خود بیشتر آشنا می‌شوند و فعالیتشان را در امتداد فعالیت گذشتگان تعریف می‌کنند.