رضا سلیمان‌نوری | شهرآرانیوز؛ اجرای طرح‌های نوسازی مختلف در بافت کهن اطراف حرم‌مطهررضوی در قرن گذشته بسیاری از یادگار‌های باقی‌مانده از دوران تیموری تا ابتدای قرن چهارده را نابود کرده است، اما هنوز هم هستند بنا‌ها و راسته‌کوچه‌هایی که بویی از تاریخ کهن شهر برده‌اند و با قدم‌زدن در آن‌ها می‌توان تا حدی گذشته این شهر را لمس کرد.
کوچه عسکریه در خیابان نواب‌صفوی یکی از این کوچه‌ها و البته از معدود کوچه‌های مشهد است که ردپای آن را می‌توان در همه نقشه‌های تاریخی مشهد ازجمله خانیکوف، دالمج و مک گرگور دید. البته در هیچ‌کدام از این نقشه‌ها و حتی نقشه‌های ترسیم‌شده در سال‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۲۰ و ۱۳۳۳ خورشیدی هم برای این کوچه قدیمی و تاریخی نامی مشخص ثبت نشده است و فقط از انطباق نقشه‌ها با وضعیت کنونی می‌توان گفت در همه این دوره‌ها این راسته‌کوچه وجود داشته است. این امر را وجود خانه‌های تاریخی قاجاری متعدد در این کوچه تأیید می‌کند که در برخی، حتی ردپای معماری افشاری هم در سال گذشته کشف شده است.
بر اساس این نقشه ها، خاصه نقشه دالمج که بازگوکننده وضع مشهد در ۱۵۳ سال پیش، یعنی سال ۱۲۴۸ خورشیدی است، طول این کوچه بیشتر از آنچه اکنون است، بوده و انتهای کوچه در قدیم همانی است که حالا هست، اما ورودی آن، کوچه نیمه مخروبه نواب صفوی ۱۱ بوده است.
به عبارت دیگر، طول این کوچه در دوران اوج حکومت قاجار‌ها بر ایران، حدود ۱۰۰ متر بیشتر بوده و این درست همان مساحتی است که اکنون بخشی از آن کوچه نیمه تخریب شده نواب صفوی ۱۱ و بخشی دیگر، عرض شارستان شهید حسنی کارگر را به خود اختصاص داده است. این کاهش طول کوچه بی فایده نبوده است، زیرا که کجی‌ها و پیچ وخم‌های کوچه در این تغییروتحول حذف شده است تا اکنون کوچه عسکریه مسیری مستقیم به حرم مطهررضوی داشته باشد. مسیری که اگر چند بنای انتهای کوچه که در محل تقاطع با کوچه عباسقلی خان قرار دارند، حذف شوند، مستقیم به صحن آزادی و ایوان طلای آن ختم می‌شود.
درست به همین دلیل هم در وضعیت کنونی اگر بلندمرتبه سازی دیگری در حاشیه این کوچه صورت نگیرد، ۱۰۰ متر نخست آن یکی از بهترین منظر‌ها برای رؤیت گنبد طلای حرم مطهررضوی محسوب می‌شود. این محدوده از کوچه، از بهترین مسیر‌های سلام موجود در بافت کنونی اطراف حرم مطهررضوی است. مسیری که در آن کمترین آلودگی بصری وجود دارد و انسان بدون منحرف شدن ذهنش به این دست ساز‌های نازیبای بشری، می‌تواند در مسیر دیدار با امامش خلوت کند.
از گذشته و تاریخ کوچه عسکریه که جدا شویم و در امروز آن قدم بزنیم، چیزی که بیش از هر امری توجه‌ها را به خود جلب می‌کند، تعدد بنا‌های درخور اعتنای تاریخی آن است. با یک حساب سرانگشتی در طول حدود ۵۰۰ متری این کوچه کهن، شش اثر ثبت ملی و دست کم پنج اثر واجد ارزش ثبت ملی وجود دارد.
این تعداد زیاد آثار تاریخی در مساحتی کم، باعث شده است برخی اهالی تاریخ و دوستداران میراث فرهنگی، لقب «میراثی‌ترین کوچه مشهد» را برای این کوچه به کار ببرند. لقبی که البته براساس همان معیار طول کوچه و تعداد بنا‌ها کاملا پذیرفتنی است، زیرا در مشهد کوچه دیگری وجود ندارد که در این میزان طول یعنی کمتر از ۵۰۰ متر، میزبان دست کم یازده اثر تاریخی باشد.
اگر بخواهیم از همان ابتدای کوچه آثار تاریخی ثبت ملی شده آن را معرفی کنیم، نخستین بنا «عسکریه» مرحوم عابدزاده است. این بنا سال ۱۳۲۸ خورشیدی یعنی حدود هشت سال پس از مهدیه به عنوان یک حسینیه مدرسه ساخته شده است و در دوران فعالیتش، علاوه بر برگزاری کلاس‌های درس مقطع ابتدایی، شاهد برگزاری جلسات قرآن مختلف و همچنین مراسم مذهبی مانند برگزاری جشن میلاد ائمه اطهار (ع) و عزاداری بر آنان بوده است.
آجرچینی خاص دیوار‌ها با پنجره‌ها و در بزرگ چوبی، وجه تمایز این خانه با سایر خانه‌های قدیمی این کوچه است. روی کاشی سردر عسکریه که سال ۱۳۹۸ به شماره ۳۲۷۶۲ در فهرست آثار ملی قرار گرفته، نوشته شده است: «عسکریه به یاری خداوند متعال و به همت عده‌ای از اهالی محترم پایین خیابان و... بنا شد. حفظ و تعمیرات بعدی آن نیز با خدا و به عهده اشخاص خیرخواه و علاقه‌مندان به دین است.» گفتنی است در نقشه دالمج در مکان کنونی عسکریه، بنایی با نام «تکیه حاج محمدعلی» قرار داشته است که هنگام ساخت عسکریه فقط خرابه‌ای از آن باقی مانده بود.
دومین بنای تاریخی این کوچه، حسینیه رحیمیان است که در دسته حسینیه‌های خانوادگی شهر مشهد قرار می‌گیرد. این حسینیه که در سال‌های انتهایی حکومت قاجار‌ها بر ایران به عنوان منزل مسکونی ساخته شده، از سال‌های پس از جنگ جهانی دوم به حسینیه تغییر کاربری داده و اکنون در دهه دوم ماه محرم میزبان عزاداران است. حسینیه رحیمیان شهریور۱۳۸۳ با شماره ۱۱۰۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به عنوان اثری قاجاری ثبت شده است. فرم کلی این بنای دوطبقه، مربع با پلانی ساده بوده که در قسمت ورودی آن سکویی برای نشستن و قراردادن چای و صبحانه مستمعان روضه‌ها بر آن، ایجاد شده بوده است و افراد در بدو ورود به این مکان، پذیرایی و سپس به اتاق روضه وارد می‌شده اند.
خانه تاریخی توکلی سومین بنای تاریخی کوچه عسکریه است. این بنا که مرداد۱۳۸۴ با شماره ۱۲۳۷۴ ثبت ملی شده، در اصل برای سکونت یکی از تاجران ایرانی فرارکرده از انقلاب بلشویکی روسیه به نام «کشمشیان» بنا شده است و تا دهه ۴۰ سده گذشته هم خانواده وی در آن ساکن بوده اند. توکلی نام خانوادگی مالک بعدی این بنا بوده که تا هنگام ثبت هم بنا در اختیار ورثه او بوده و بعد از آن به شرکت عمران و مسکن سازان ثامن واگذار شده است. این مجموعه هم با رفع خرابی‌های بنا، آن را به خانه‌ای قابل بازدید برای عموم تبدیل کرده است.
دیگر بنای تاریخی موجود در حاشیه کوچه عسکریه، خانه قاجاری کرمانی است. این خانه براساس پرونده شماره ۱۲۳۸۳ فهرست آثار ثبت ملی ایران که تاریخ مرداد ۱۳۸۴ بر بالای آن حک شده، بنایی قاجاری است. البته پژوهش‌های سال گذشته و هنگام مرمت اولیه این بنا نشان داد برخلاف تصور اولیه که خانه کرمانی را اثری ایجادشده پس از مشروطه معرفی می‌کرد، این خانه در دوره افشاریه یا دست کم سال‌های نخست حکومت قاجار‌ها بر ایران ساخته شده و به همین دلیل، قدیمی‌ترین خانه و بنای کوچه عسکریه نیز هست.
خانه ناظران را باید پنجمین اثر ثبت ملی کوچه عسکریه لقب داد. این خانه که هم زمان با خانه کرمانی و البته با شماره ۱۲۳۸۹ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته، از لحاظ وسعت نیز از بزرگ‌ترین خانه‌های قاجاری مشهد است. این شرایط باعث شده است خانه ناظران، ایوان‌های بزرگ و خوش منظره‌ای داشته باشد. ایوان اصلی این خانه در جلو اتاقی پنج دری قرار گرفته است و ستون‌های گچی بزرگ هشت ضلعی این خانه گواهی هستند بر قاجاری بودن آن. خانه ناظران درحالی اکنون به عنوان مسافرخانه استفاده می‌شود که اگر اندکی مسئولان میراثی و البته شهری مشهد و کمی بیشتر مالکان کنونی آن همت کنند، می‌تواند به زیباترین بوتیک هتل مشهد تبدیل شود.
اما قرعه آخرین بنای ثبت ملی این کوچه را باید به نام سرای عزیزا... اف نوشت. سرایی ساخته شده در سال ۱۳۰۷ خورشیدی که اکنون عنوان قدیمی‌ترین مجموعه تجاری چندطبقه مشهد را هم در پسوند نامش دارد. این سرا که به گواه تابلو نصب شده در حیاطش، مهر۱۳۸۰ با شماره ۴۰۳۰ ثبت ملی شده، خودش شامل دو سرای بزرگ و کوچک است که از حدود سه سال پیش سرای کوچک درحال تعمیر است و به همین دلیل هم ورودی آن بسته است.
این اثر که در محل تقاطع دو کوچه کهن عسکریه و عباسقلی خان قرار گرفته است و در سقف ورودی آن یکی از زیباترین تزیینات ساختمانی مشهد خودنمایی می‌کند، روزگاری محل تجمع تاجران پوست و روده مشهد بوده و در سال‌های پس از انقلاب اسلامی هم به عنوان مرکز فروش اجناس دست دوم خارجی شناخته می‌شده است. سرای سه طبقه عزیزا... اف اکنون علاوه بر میزبانی از برخی فروشندگان اجناس دست دوم خارجی، محلی برای فروش لوازم صوتی و الکترونیکی و همچنین پوشاک محسوب می‌شود.
اما از بنا‌های ثبت ملی که بگذریم، این کوچه میزبان تعدادی بنای ارزشمند تاریخی ثبت ملی نشده هم هست. یکی از این بنا‌ها یعنی تکیه قنادها، درست روبه روی سرای عزیزا... اف در سمت مقابل کوچه عسکریه قرار دارد. این بنا که براساس نقشه دالمج روی تکیه‌ای موسوم به «زرکش ها» ایجاد شده است، هم از نظر زیبایی و هم از نظر وقایع تاریخی در تاریخ مشهد حائز اهمیت است. براساس اسناد موجود، نخستین دسته‌های عزاداری سینه زنی شهر پس از دوران ممنوعیت رضاشاهی در جریان تشییع جنازه مرحوم نخودکی، از این تکیه به سمت حرم مطهر حرکت کرده اند. کاشی‌های سردر این بنا که بخش زیادی از آن‌ها بر اثر گذر زمان تخریب شده اند هم در نوع خودشان بی نظیرند.
حسینیه یزدی ها، دیگر بنای دارای ارزش تاریخی این کوچه است. این بنا که درست مقابل خانه ناظران واقع شده است، صرف نظر از معماری ارزشمندش، نخستین حسینیه اهالی استان یزد در مشهد بوده است و همه حسینیه‌های مربوط به این خطه در مشهد از آن منشعب شده اند. مسجد مجلل، دیگر اثر درخور اعتنا از منظر هویتی در کوچه عسکریه است.
این بنا از نظر ظاهر به دلیل بازسازی سال‌های گذشته، اثر مهمی محسوب نمی‌شود، اما میزبانی آن از سنگی که اثر پای مبارک امام رضا (ع) بر آن نقش بسته و بسیار شبیه به سنگ قدمگاه موجود در امامزاده محروق نیشابور است، آن را دارای ارزش معنوی خاصی کرده است. همچنین، خانه‌ای متعلق به یکی از شاملو‌های مشهد که در بن بست کنار همین مسجد قرار دارد و حسینیه مرحوم قمی در نخستین فرعی بن بست کوچه عسکریه هم دو بنای واجد ارزش تاریخی دیگر این کوچه هستند که هر دو رگه‌هایی از معماری قاجار را در بدنه خود به یادگار دارند.