حمیده خلیل‌زاده | شهرآرانیوز؛ بنا بر آیه شریفه «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی انزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» رمضان ماه نزول قرآن خوانده می‌شود و بنا بر تفسیر این آیه، علمای دین معتقدند که قرائت قرآن و پرداختن به آن از هر زمان دیگری دارای ثواب و فضیلت بیشتری است. باوجوداین در بین علمای دین، مفسران، دانش‌آموختگان علوم قرآنی و همچنین برای افرادی که پس از دوران رسالت پیامبر (ص) به سر می‌بردند، همواره این سؤال مطرح بوده است که نزول قرآن چه زمانى و چگونه اتفاق افتاده است؟
آیا سرآغاز وحى، روز مبعث در ماه رجب بوده است، یا شب قدر در ماه مبارک رمضان؟ خداوند متعال، زمان نزول قرآن را شب قدر معرفى می‌کند. روایاتى، به ابتداى وحى و نزول نخستین آیات قرآنى در روز بعثت اشاره دارد. این تعارض چیست و از کجا ناشى می‌شود؟ برخى مفسّران قرآن برای حل این تعارض دیدگاههایى ابراز داشته‌اند. اینک دیدگاه‌ها و نقد و بررسى آن‌ها را مرور می‌کنیم.
براساس پاره‌ای از روایات، مبعث پیامبر (ص) در ماه رمضان بوده است. امام محمد باقر (ع) می‌فرمایند: «سرآغاز وحى به رسول خدا (ص) در روز دوشنبه هفدهم ماه رمضان بوده است.» حضرت در بیان دیگرى می‌فرمایند: «روز دوشنبه هفدهم ماه رمضان در کوه حرا، فرشتهاى بر رسول خدا (ص) که در آن روز چهل‌ساله بودند، نازل شد و فرشتهاى که وحى بر ایشان آورد، جبرئیل بود.»
(تاریخ ابن کثیر، ۶/۳)
عده‌ای معتقدند که آغاز بعثت در همان ۱۷ ربیع‌الاول بوده است، اما در آن‌زمان آیه‌ای بر پیامبر (ص) نازل نشده و ایشان تنها به پیامبری مبعوث شده‌اند. جعفر سبحانى در توضیح این دیدگاه چنین مینویسد:
«از آنجا که نفس انسانى در نخستین مرتبه، توانایى تحمل وحى را ندارد، بلکه باید تحمل آن تدریجى انجام بگیرد؛ بنابراین باید گفت: در روز بعثت (روز بیست و هفتم) تا مدتى پس از آن، حضرت فقط نداى آسمانى را مبنى بر اینکه او رسول و فرستاده خداست میشنیدند؛ و هیچ‌گاه در چنین روزى آیهاى نازل نشده است؛ پس از مدتى در ماه رمضان نزول تدریجى شروع شده است. روایاتى داریم که جریان روز بعثت را با شنیدن نداى غیبى تمام کرده و سخنى از نزول قرآن و یا آیات به میان نیاورده است؛ بلکه موضوع را چنین تشریح مىکند که در آن روز، پیامبر (ص) فرشتهاى را دیدند که به ایشان میگوید: «یا محمّد انّک لرسول اللَّه» و در برخى روایات فقط شنیدن ندا نقل شده و سخن از رؤیت به میان نیامده است.»
پیامبر (ص) در ماه رجب مبعوث شده‌اند و نخستین آیات قرآنى هم در همان روز فرود آمده است؛ اما نزول چند آیه در مقام بعثت، به مفهوم نزول قرآن نیست. این دیدگاه که در میان عالمان شیعه از شهرت زیادى برخوردار است، مبناى استدلال خود را روایت زیر قرار داده است که در آن امام صادق (ع) به حسن‌بن‌راشد فرمودند: «روزه ۲۷ ماه رجب را از دست مده؛ زیرا آن روزى است که پیامبرى حضرت محمّد (ص) ابلاغ شده است و ثواب شصت ماه روزه را دارد.» همچنین از امام رضا (ع) نقل شده است: «خداوند پیامبر اسلام (ص) را در ۲۷ ماه رجب مبعوث کرده است. ازاین‌رو کسى که آن روز را روزه بگیرد، خداوند متعال روزه شصت ماه را برایش مینویسد.»
قرآن دو نوع نزول داشته است: «دفعى» و «تدریجى». دفعى آن در شب قدر و تدریجى آن در مناسبتهاى مختلف و در روز بعثت پیامبر (ص) قبل از نزول دفعى، روى داده است. عالمانى که به نزول دفعى و تدریجى قرآن معتقد هستند، دو گروه را تشکیل می‌دهند:
گروه نخست: عالمانى هستند که بر اساس روایت یا روایاتى، به این باور رسیدهاند که همه قرآن، در آغاز به بیت‌المعمور (در آسمان چهارم) نازل شده، سپس برحسب مقتضیات زمانى در قالب آیات و سورهها به پیامبر اسلام (ص) وحى شده است.
گروه دوم: عالمانى هستند که خبر نزول ابتدایى قرآن به بیت‌المعمور را، هم به لحاظ خبر واحدبودن و هم به دلیل غیرصحیح بودن آن مورد تردید قرار داده و ناپذیرفتنى اعلام کردهاند؛ در مقابل از طریق شواهد قرآنى بدین باور رسیدهاند که قرآن یا نور و حقیقت قرآن، ابتدا جملگى بر قلب شریف پیامبر اسلام (ص) نازل شده؛ سپس در طول ۲۳ سال، بنا بر ضرورتهاى جامعه نبوى و دستور وحیانى، از قلب رسول خدا (ص) به زبان آن حضرت جارى شده و به اطلاع مردم رسیده است. قرآن، جز نزول تدریجى، نزول دیگرى نداشته است. بعثت پیامبر (ص) یا در ماه مبارک رمضان، با آیاتى از قرآن بوده و یا در ماه رجب، بدون وحى قرآنى انجام شده است.
دیدگاهى بر این باور است که پیامبر خدا (ص) دو بعثت داشته‌اند: یکى، روزى که جبرئیل ایشان را بدون وحى قرآنى به پیامبرى بشارت می‌دهد؛ و دیگرى، روزى که ایشان را با آیات قرآنى به آشکارکردن دعوت، دستور می‌دهد. یکی از دلایل این دیدگاه اشاره به این نکته دارد که رسولخدا (ص) سالها در مکه دعوت آشکارى نداشت و فقط على (ع) و خدیجه (س) با ایشان همراه بودند.
سپس خداوند متعال دستور داد که دعوتش را آشکار سازد. پیامبر خدا (ص) ظهور کردند و خود را به قبایل عرب معرفى کردند. دارندگان این دیدگاه، با توجه به روایات رسیده و صراحت فرمایش امام صادق (ع) به نزول قرآن در مدت بیست سال و شأن نزول آیه، آنان را به این نتیجه سوق می‌دهد که مبعث دوبار اتفاق افتاده است: مبعث ابتدایى در ۲۷ رجب و بدون وحى قرآنى؛ مبعث دوم سه سال پس از مبعث نخستین، در شب قدر و با وحى قرآنى.
در بین علما و مفسران برای هر کدام از دیدگاه‌ها دلایلی بر رد و تأیید وجود دارد. با بررسی تمام این موارد میتوانیم بگوییم: «آغاز بعثت، بیست‌وهفتم ماه رجب و ابتداى نزول آیات در بیدارى شب قدر بوده است.»، اما در رابطه با روایات ائمه معصومان (ع) بدون توجه به اخبار مورخان، باید گفت که در این روایات بعثتى را در ۲۷ ربیع‌الاول میبینیم که در آن هیچ نزولى از آیات قرآن مطرح نیست؛ و بعثتى را هم در ۱۷ رمضان یا شب قدر شاهدیم که در آن ابتداى نزول قرآن مطرح بوده و مورد تأیید قرآن نیز هست.
اگر روایت امام جعفر صادق (ع) را هم که مدت نزول قرآن را در بیست سال تأیید می‌کند، بر آن بیفزاییم، نتیجه این خواهد بود که پیامبر خدا (ص) در بیست‌وهفتم ماه ربیع‌الاول از طریق نداى غیبى، پیام رسالت خود را دریافت می‌کند و در شب قدر سال سوم بعثت، دوباره با کلام وحیانى و آیات قرآنى برانگیخته می‌شود تا رسالت خود را علنى ساخته و فراگیر کند. پیشى‌گرفتن بعثت بر نزول قرآن، در کلام حضرت امیرالمؤمنین (ع) مبرهن است آنجا که می‌فرمایند: «انّ اللَّهَ سبحانه بعث محمداً بالحق... و ثم انزل علیه الکتاب...»؛ خداوند پاک و منزه، پیامبر (ص) را به حق مبعوث کرد و سپس قرآن را بر ایشان نازل نمود.»
(خطبه ۸۵ نهج‌البلاغه)