خودش و دوستش اسفندماه مو کاشته اند؛ یک کلینیک، آن هم در یک روز. سر تاس و بی مویی ندارند، اما ورود به سی سالگی و کم شدن حجم مو‌ها برایشان نگران کننده بوده است. دلیل روشن دیگری برای این کارشان ندارند؛ واقعا ندارند: «مو در زیبایی تأثیر دارد. خواستیم زودتر جلو کچلی مان را بگیریم. جراحی خطرناکی هم نبود.»
برای جوان دیگری که عمل جراحی پلاستیک بینی انجام داده است و هر شش ماه پیشانی اش را بوتاکس می‌کند و خط خنده را ژل می‌زند تا صورتش به اندام ورزشکاری اش بخورد هم دلایل قانع کننده‌ای نیست. پشت هیچ کدام دلیل مشخص یا هدف ویژه‌ای نیست. یعنی اگر پنجاه سال پیش به دنیا آمده بودند و چنین عمل‌هایی هم وجود نداشت، پاسخ: «خب انجام نمی‌دادیم» است.
موضوع این است که از دو دهه پیش تاکنون روزبه روز جراحی‌ها و اعمال زیبایی در میان زنان و مردان رو به افزایش است. حتی بعضی هایشان به قیمت جان افراد تمام شده است. اگر دور و برمان را کمی نگاه کنیم، می‌بینیم که آقایان در تلاش هستند تا به سرعت خودشان را به خانم‌ها برسانند. نیازی به عدد و رقم و آمار هم نیست. مگر در مطب پزشکان زیبایی یا کلینیک‌های پوست و مو و حتی در خیابان آقایانی را که نشانی از جراحی زیبایی دارند، کم می‌بینید؟ گفتگو‌های امروز را می‌گذاریم برای تشریح چرایی تمایل فزاینده مردان به جراحی‌های زیبایی و پاسخ کارشناسان.
از انگشتان تا بالای ساعد دو دستش را تتو کرده است. اصلا همین خطوط وقتی فنجان چای را روی میز کافی شاپ می‌گذارد، توی ذوق می‌زند. سر که برمی دارید، می‌بینید یک دست که چه عرض کنیم، چندتا دست هم به صورتش کشیده است؛ بینی عمل شده و بلفاروپلاستی پلک ها. اولین تصور این است که او چگونه این همه برای زیبایی هزینه کرده و چه فایده‌ای برایش دارد. اسمش هادی است و می‌گوید: «من دانشجوی ارشد هستم و در این کافی شاپ کار می‌کنم. شکل بینی ام از بچگی به علت مسخره کردن هم کلاسی‌ها ناراحتم می‌کرد. برای همین اولین پولی که دستم آمد، عمل کردم. پلک‌ها و تزریق فیلر را هم دکتر تشویق کرد. می‌گفت، چون به گفته خودش «بیبی فیس» هستم و صورتم کمتر از سنم نشان می‌دهد، این کار‌ها چهره ام را مردانه‌تر می‌کند.»
بخشی از درآمدش را باید خرج این کار‌ها کند، آن هم تا پایان عمر، اما به نظر نمی‌رسد از آن ناراضی باشد: «حالا همه عمل‌های زیبایی انجام می‌دهند و هیچ واکنش بدی به مرد یا زن بودن ندارند. وقتی می‌شود نقص‌های چهره را کم کرد، چرا نکنیم؟»
جوان که نمی‌شود گفت، حالا چهل ویک ساله است. عمری با اضافه وزن زندگی کرده و چندماه پیش دلش را به دریا زده و عمل اسلیو معده انجام داده است. مؤثر هم بوده و تا امروز نزدیک به ۳۲ کیلوگرم کاهش وزن داشته است، اما نه بدون عارضه. مهدی تعریف می‌کند: «دکتر گفته بود این عمل عوارض مختلف دارد و همیشه باید به اندازه یک بچه غذا بخورم، اما چاره دیگری نداشتم. با ۱۴۵ کیلوگرم وزن، حال و حوصله رژیم گرفتن نداشتم و تنها راه چاره جراحی بود. ولی چند ماه است در حسرت خوردن یک وعده غذای کامل هستم. هروقت می‌خواهم از کاری که کردم گلایه کنم، اطرافیانم می‌گویند خوش حال باش که راحت لباس می‌خری.»
کوچک شدن معده البته پایان راه عمل‌های زیبایی اش نیست: «وقتی کاملا وزن کم کردم، یک عمل دیگر دارم برای برداشتن پوست‌های اضافه و آویزان بازوها، شکم و پاها. خودم فکر می‌کنم دیگر توان بیهوشی و درد را ندارم و عمل دردناکی هم هست، اما چاره‌ای ندارم. بدون آن عمل ظاهر زشتی پیدا می‌کنم. از طرف دیگر، همیشه باید دارو‌های ویتامین بخورم تا دچار مشکل نشوم. راهی که شروع کردم، پرخرج است و دردناک.»
ایمان البته فشار اطرافیان و خانواده اش را در این عمل مؤثر می‌داند که همیشه او را از خطر‌هایی مثل سکته قلبی ترسانده اند، درحالی که برای تحمل عوارض این درد‌ها خودش تنها مانده است.
منشی یکی از کلینیک‌های پوست و زیبایی است. پیش از صحبت هایمان تماس می‌گیرد و قرار عمل‌های زیبایی را به بیماران یادآوری می‌کند. از روی تعداد مراجعان مرکز، حضور خانم‌ها را بیشتر اعلام می‌کند، اما افزایش تعداد مردان را هم رد نمی‌کند: «تعداد خانم‌ها برای جراحی زیبایی زیادتر است، چون جزئیات بیشتری در چهره دارند. مثلا خانم‌های زیادی برای کاشت ابرو می‌آیند که برای آقایان دغدغه نیست. از طرف دیگر، مردان هم به تبعیت از اعضای خانواده شان از انجام برخی کار‌ها بدشان نمی‌آید. ما مراجعه کننده برای کاشت مو و ریش و جراحی بینی زیاد داریم؛ تقریبا هرروز. تقاضا برای تزریق بوتاکس، ژل، هایفو و لیزر هم زیاد است.»
نمی‌تواند عدد دقیق بگوید. چون هم اطلاعات مرکز محرمانه است و هم به ادعای او تفکیکی از بیماران خارجی وجود ندارد، اما ادامه می‌دهد: «فکر می‌کنم تمایل به عمل‌های زیبایی در همه مردان دنیا زیاد شده و یک همه گیری جهانی است. زیرا ما در میان بیماران خارجی و عرب زبان هم تعداد بسیاری مرد داریم که برای انواع عمل‌ها مراجعه می‌کنند. یعنی آن قدر دغدغه هست که از کشور دیگر به هدف عمل جراحی بیایند و برگردند.»
مسعود زحمتکش علاوه بر مسئولیتی که در سازمان نظام پزشکی به عنوان مدیر روابط عمومی دارد، پزشک است و از وضعیت جراحی‌های زیبایی باخبر. آماری از تعداد عمل‌های زیبایی مردان ارائه نمی‌دهد، اما افزایش آن را تأیید می‌کند: «متأسفانه آماری وجود ندارد، به ویژه در اختیار ما هم نیست. زیرا مؤسسات پزشکی زیر نظر ما نیستند و نظارتی از نظر تعداد عمل‌ها روی آنان نداریم. شاید معاونت درمان دانشگاه اطلاعاتی در این زمینه داشته باشد. فقط می‌دانیم که مراجعات رو به افزایش است. بخش زیادی از آن هم به مسائل فرهنگی و رضایت مردم از خودشان بستگی دارد که سلامتی را به معنی کاشت مو یا پیکرتراشی می‌دانند.»
وی ادامه می‌دهد: «مردان هم مانند زنان از رسانه‌ها تأثیر می‌پذیرند. هرآنچه را آنان به عنوان ملاک و معیار زیبایی به خوردشان می‌دهند، می‌پذیرند. پس فرهنگ سازی لازم است.»
این پزشک یکی از دلایل اصلی این افزایش را تعرفه‌های اندک عمل‌های زیبایی می‌داند و می‌افزاید: «تعرفه باید طوری باشد که هر فردی با هر توان مالی نتواند جراحی زیبایی انجام بدهد. بار‌ها شاهد بوده ایم ایرانیان مقیم خارج از کشور برای انجام اعمال جراحی به ایران مراجعه می‌کنند، در حالی که هزینه این عمل‌ها در کشور‌های دیگر بسیار گران است.»
دلیل دیگر را میزان تقاضا و همچنین تأمین معیشت پزشکان بیان می‌کند: «تصور نکنید همه پزشکان درآمد‌های زیاد دارند، بلکه این تعداد درصد بسیار ناچیزی را شامل می‌شوند. بعضی پزشکان به دلیل افزایش تقاضای مردم و همچنین درنظرگرفتن معیشت خود وارد حوزه کار زیبایی می‌شوند.»
به گفته او «وقتی این حوزه آن قدر تقاضا دارد که آرایشگر و ماما و هر فردی این روز‌ها بوتاکس می‌کند، ژل می‌زند و کار‌های مختلف انجام می‌دهد، پزشک متخصص یا عمومی که کارش قانونی است، انجام ندهد؟» و همچنین تأکید می‌کند: «بسیاری از پزشکان آن قدر درآمد کمی دارند که اگر کار‌های زیبایی انجام ندهند، باید مطبشان را تعطیل کنند. همین موضوع آن‌ها را وادار به ورود به این حوزه می‌کند، اما این را که چرا افراد حاضر می‌شوند برای یک عمل ابدومینوپلاستی یا رینوپلاستی ۵۰ یا ۸۰ میلیون تومان بپردازند، باید از آسیب شناسان این حوزه پرسید.
جامعه شناسان پدیده افزایش عمل‌های جراحی زیبایی را بررسی کرده اند و از نگاه آنان این اقدامات به ویژه در مردان تحت تاثیر عواملی مانند زیباترشدن و جلب توجه کردن است. در عین حال، ویژگی‌های فردی مانند وضعیت تأهل، پایگاه اقتصادی و اجتماعی و میزان تحصیلات افراد نیز می‌تواند رابطه مثبت یا منفی با این عمل‌ها داشته باشد. بیشتر افراد متمایل به تغییر در چهره و اندام دو دسته هستند؛ یا خیلی رفاه زده اند و برای جلب توجه بیشتر به سمت جراحی‌های زیبایی می‌روند یا بسیار فقیرند و برای بالابردن جایگاه اجتماعی یا راهی برای تغییر جایگاهشان دست به چنین کار‌هایی می‌زنند.
دکتر مهدی کرمانی در جایگاه جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی، درباره وضعیت کنونی اظهارنظر‌هایی دارد و اگرچه شروع صحبت هایش این است که اطلاع دقیقی از افزایش نرخ مداخله در بدن در میان آقایان ندارد، توضیح می‌دهد: «یک گزاره مهم وجود دارد که می‌تواند به فهم این پدیده کمک کند. به طبع شما در حوزه زیبایی با صنعتی بسیار گسترده و بازار وابسته به این صنعت روبه رو هستید که مثل هر بازار دیگری روش خودش را برای جذب مشتری و عرضه خدمات دارد. درنتیجه دور از ذهن نیست که کاهش مشتری یا تعدیل شدن آنان در بین خانم‌ها گرایش به جذب مشتریان مرد را به همراه داشته باشد و آنان را هم به راه‌های مختلف ترغیب کند.»
وی ادامه می‌دهد: «این موارد فقط به بازار زیبایی مربوط نیست و یک مصرف گرایی لجام گسیخته است که در جوامع انسانی مدرن حاصل واقعیتی است که نشان می‌دهد کسب وکار و فعالیت‌های مختلف بازار‌های وابسته به خود را ایجاد می‌کنند و، چون نیازمند مشتری هستند، هرفردی را به صورت بالقوه مشتری می‌دانند و به خود جذب می‌کنند.»
استادیار دانشگاه فردوسی معتقد است: «وقتی شما ده‌ها متخصص در این حوزه را وارد حیطه پزشکی می کنید، کارگاه‌ها و کارخانه‌های بسیار محصولاتی تولید می‌کنند که برای زیبایی باید مصرف شود. وقتی حوزه بازرگانی صادارت و واردات در حال گردش است، طبیعی است که میزان تمایل به جراحی‌های زیبایی هم افزایش پیدا می‌کند. اگر در میان زنان بوده است، مردان را هم وارد می‌کند.»
دکتر کرمانی جمله اش را این گونه تکمیل می‌کند: «صحبت از یک بازار است. وقتی راه افتاد، افرادی که قصد خرید هم ندارند، به آن سرمی زنند تا شاید کالای به دردبخوری پیداکنند. این صنعت بسیار پرسود و بزرگ ادامه دارد و مدام مشتری‌ها را به سوی خود می‌کشد. خیلی وقت‌ها هم دلیلی به جز زیباترشدن و رفع نقص و سلامتی را مطرح می‌کنند. این بنیادی‌ترین تحلیلی است که می‌توان ارائه کرد.»
وی علاوه بر ماجرای بازار، تبیین دیگری هم برای این موضوع دارد: «این موضوع یا مسئله اجتماعی، محصول اوضاع فرهنگی خاصی است که در دوره‌های مختلف می‌تواند جریان پیداکند. وقتی معیار‌های ارزش گذاری و منزلت یابی تغییر کرده است و بازنمایی از زیبایی و چهره و اندام مطلوب از سوی اینفلوئنسر‌ها و سلبریتی‌ها ارائه می‌شود، اگر افراد با آن الگو‌های تغییریافته و نوظهور همراه نشوند، ممکن است از دید اطرافیان و هم نسلانشان مورد قضاوت و فشار‌های بیرونی قرار بگیرند و این برای افراد اجتماع پذیرفتنی نیست.»
این جامعه شناس با اشاره به اینکه حتی وقتی این جراحی‌ها صرفه اقتصادی و بازگشتی ندارد، باز هم انجام می‌شود، ادامه می‌دهد: «حتی وقتی فرد می‌داند این جراحی خطر مرگ را درپی دارد و بازهم به آن تن می‌دهد یا برای اصلاح یک عمل جراحی نادرست هزینه‌های بعدی را می‌پردازد، یعنی ماجرای فشار اجتماعی عمیق‌تر از این حرف هاست.»
وی ادامه می‌دهد: «به طور طبیعی، چون تغییر و تحولات بنیادین بیشتر مبتلابه جوامع توسعه یافته است و افراد جوامع دیگر به دنبال نردبانی می‌گردند که با سرعت بیشتری منزلتشان را در محیط‌های کلان شهری ارتقا بدهند، تصور می‌کنند اگر خودشان را به شکلی درآورند که در ارزیابی دیگران نشانه‌ای از موقعیت و منزلتی بالاتر داشته باشند، مسیر میان بر را رفته اند و اثرگذار خواهدبود.»
وی از پیامد‌های افزایش تمایل به جراحی‌های زیبایی می‌گوید: «اول اینکه از نظر سلامت ریسک‌های سطح بالایی را متوجه افراد می‌کند. زیرا بازار‌های این اقتصاد گاه کنترل نشده و بدون نظام نظارتی قوی است. اینجا خدمات کم کیفیت و بی کیفیت بسیار عرضه می‌شود. در حوزه اجتماع هم موجی که راه بیفتد و افراد زیادی را با خود همراه کند، می‌تواند اختلافات و تعارضاتی را در روابط خانوادگی ایجاد کند.»
عضو هیئت علمی دانشگاه این نکته را اضافه می‌کند: «به علت تجربه ناکامی که افراد در محیط‌های اجتماعی دارند یا موفق نمی‌شوند موقعیت اجتماعی و اقتصادی خود را طبق هنجار‌ها ارتقا بدهند، رغبت بیشتری به جراحی‌های زیبایی و مداخله گر در بدنشان دارند. به عبارت دیگر، کسی که موقعیت اجتماعی و اقتصادی تثبیت شده و مطلوبی از بدنش دارد، بعید است خطرات بزرگ این جراحی‌ها بپذیرد.»
دکتر کرمانی دوباره تأکید می‌کند: «در پس این وقایع نوعی آشفتگی و پرهزینه شدن زندگی افراد در حوزه فردی و اجتماعی دیده می‌شود. اگر دنبال راه حلی در برابر این موج هستیم، باید به نظام‌های تربیتی و آموزشی خودمان برگردیم. برنامه‌های ترویجی ضمنی و غیررسمی خیلی قدرتمندتر از رسمی هستند. شهروند ما حتی در تلویزیون و رسانه هم جلوه طبیعی از بدن و صورت ایرانی نمی‌بیند یا کم می‌بیند. باید تدبیری بیندیشیم که در جامعه و رسانه‌ها به ظاهر طبیعی آدم‌ها بها بدهیم و از انتشار تصاویر تصنعی خودداری کنیم.»
وقتی درباره آسیب شناسی عمل‌های جراحی سخن به میان می‌آید، چندان پای جنسیت در میان نیست. به عبارت دیگر، هر اختلال روحی زنان را وادار به دخالت در بدن خود کند، در مردان هم بروز خواهد کرد. دکتر ایرج وثوق به عنوان روان پزشک ابتدا از نبود آمار مستندی سخن می‌گوید که نمی‌تواند به طور دقیق وضعیت گرایش مردان به عمل‌های جراحی را مشخص کند:
«نکته اول این است که وقتی صحبت از افزایش آمار داریم، باید آن را به عدد و رقم مستند کنیم، اما اکنون نمی‌توانیم از نظر علمی درباره آن نظری بدهیم. نکته دوم اینکه اگر عده‌ای عمل جراحی را فقط درباره رفع نقص یا مشکل آناتومی انجام بدهند، هیچ ایرادی ندارد.»
وی در ادامه می‌گوید: «مسئله این است که گاهی انجام عمل جراحی را با میزان اعتمادبه نفس مرتبط می‌دانند و تبلیغشان این است که این کار باعث افزایش اعتمادبه نفس خواهدشد، درحالی که هیچ پژوهش معنادار و مطالعاتی نداریم که ارتباط میان اعتمادبه نفس و به طور مثال عمل جراحی بینی را مشخص کرده باشد. درست است که خودپنداره یا تصور من از خودم در کم یا زیادشدن اعتمادبه نفس مؤثر است، ولی نباید ملاک اعتمادبه نفس، موی سر و شکل صورت باشد. نکته مهم در اعتمادبه نفس، افزایش حس ارزشمندی است. اگر فردی ارزشمندی اش را در گرو این چیز‌ها ببیند، اشکال دارد. یعنی روزی که ارزشمندی من به این عمل جراحی وابسته باشد، مشکل بروز پیدا می‌کند.»
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی می‌افزاید: «اگر فردی برای خودش احساس ارزشمندی دارد، اما می‌خواهد نواقصی را در ظاهر بدنش اصلاح کند، از نظر من به عنوان روان پزشک منعی ندارد، مگر اینکه مبتلا به آسیب روان شناختی باشد. همین جا توصیه می‌کنم کسانی که می‌خواهند عمل جراحی انجام بدهند یا همکاران جراح از آنجا که در برخی افراد میزان حساسیت زیاد است یا به عبارتی از نوعی وسواس، نوعی اختلال بدریختی و بدشکلی بدن یا اضطراب رنج می‌برند، برای اینکه در آینده با کمترین چالش مواجه شوند، دست کم با روان شناس بالینی یا روان پزشک مشورت کنند.» دکتر وثوق ادامه می‌دهد: «مسئله کلی این است که اگر فرد از سلامت کلی برخوردار باشد و تغییر کمی هم در ظاهرش بدهد، مشکلی ندارد، اما اگر به رقابت تبدیل شود یا درگیری ذهنی ایجاد کند که تا شکل بینی من درست نشود من قشنگ نیستم، جای نگرانی دارد.
این موضوع هم زن و مرد ندارد. نظر من این است که آدم‌ها را بررسی کنیم که اگر اضطراب و تصورات غلطشان باعث این نکته شده است، آگاه باشیم و آن را اصلاح کنیم. از طرفی پزشکان ما اگر وجدانی به ماجرا توجه کنند، برای عمل جراحی به افراد اصرار نخواهندکرد. اگر خود فرد اصرار به جراحی دارد، ماجرای دیگری است که باید در آن مداخله کرد.»
روان شناسان درعین حال معتقدند انگیزه‌های درونی که مردان را به انجام جراحی‌های زیبایی ترغیب می‌کنند، مواردی ازجمله نارضایتی از تصویر بدنی، نیاز به تأیید اجتماعی و دیده شدن و نیاز به ارتباطات اجتماعی مطلوب‌تر هستند. درعین حال مشوق‌های بیرونی مانند تأثیر زنان در هدایت مردان به سمت جراحی زیبایی و تأثیر سلبریتی‌ها بر تصمیم گیری مردان برای اقدام به جراحی زیبایی، اثر مستقیم دارند.