حسین بیات | شهرآرانیوز؛ قالی‌بافی اگرچه پیشینه‌ای طولانی دارد، به‌عنوان یک صنعت از دوره صفویه در مشهد فعال می‌شود. چندی بعد بازرگانان تبریز برای صدور قالی در مشهد همچنان که در تبریز، اراک، کرمان و کاشان کارگاه قالی‌بافی تأسیس کرده‌اند، در مشهد هم به تولید و صدور قالی می‌پردازند؛ به همین دلیل گره ترکی‌باف تبریزی کنار گره فارسی‌باف محلی به‌نسبت سه بر یک رایج می‌شود.
قالی‌بافی مشهد، اما بعد از صفویه تا اواسط دوره قاجاریه، یک مرحله از رکود را پشت‌سر می‌گذارد تااینکه به‌طور تقریبی در فاصله سال‌های۱۲۴۰ تا ۱۲۵۰خورشیدی دوباره مراحل رشد و ترقی خود را آغاز می‌کند و تا سال ۱۲۸۴ خورشیدی از صنایع مهم صادراتی مشهد به‌شمار می‌رود.
گروه‌های مهاجر آذربایجانی از عوامل مؤثر بر تولید و ترقی هنر قالی‌بافی در مشهد هستند، حتی افزایش صادرات قالی مشهد نیز متأثر از عملکرد صادرکننده‌های آذربایجانی است که تقریبا از سال ۱۲۶۹ خورشیدی در مشهد ساکن می‌شوند. آنها با تأسیس کارگاه‌های متعدد قالی‌بافی و اعزام بافندگان تبریزی و صادرات قالی، نقش بسیار مهمی در احیا و ارتقای صنعت قالی‌بافی مشهد در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ایفا می‌کنند.
طبق گزارش عبدالکریم، معاون مالیه خراسان و سیستان، در سال ۱۲۸۹ خورشیدی حدود ۲هزار دستگاه قالی‌بافی در مشهد فعال بوده است که پانصد دستگاه آن ترکی‌بافت و ۱۵۰۰دستگاه، فارسی‌بافت بوده است. قالی‌بافی مشهد چندی بعد از جنگ جهانی اول، آسیب بسیاری می‌بیند. علت آن بیشتر بسته شدن راه‌های تجارت و از بین رفتن محموله‌های ارسالی است. برابر فهرستی که از تجار قالی در سال ۱۲۹۷ خورشیدی به کمیسیون تعیین خسارات در مدت جنگ بین‌الملل داده شد، این خسارت ۷۶کرور و ۷۵هزار تومان برآورد شده است، با این حال قالی‌بافی مشهد همچنان به حیاتش ادامه می‌دهد؛ چون مواد اولیه و نیروی کار را دارد.
در سال ۱۳۱۲ و بنا بر گزارشی، کارگاه‌های حاج‌علی مدد (سال۱۲۶۰)، عبدالمحمد عمواوغلی (سال۱۲۷۲)، علیخان عمواوغلی، حاج‌محمدحسین و حاج‌عباسقلی (سال۱۲۹۰) قدیمی‌ترین کارگاه‌های فعال مشهد هستند. روز صنایع‌دستی و همچنین روز ملی فرش دستباف، بهانه‌ای شد تا به روزگار قالی‌بافی و احیاگران آن در مشهد بپردازیم که یکی از صنایع‌دستی مهم شهرمان بوده است.
از میان مهاجران آذربایجانی ساکن مشهد باید به «محمد کهنمویی»، از تجار و تولیدکنندگان صاحب‌نام تبریزی، اشاره کرد. او در مشهد نام خود را از کهنمویی به عمواوغلی تغییر می‌دهد. وی دو پسر به نام‌های عبدالمحمد و علیخان دارد که پس از پدر در دوره پهلوی‌اول به مهم‌ترین تولیدکننده و صادرکننده قالی در مشهد بدل می‌شوند. عبدالمحمد عمواوغلی (۱۲۶۰- ۱۳۱۶) مهم‌ترین و بزرگ‌ترین قالی‌باف مشهد در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است. او بهترین قالی‌های مشهد و فرش‌های سفارشی دربارپهلوی را می‌بافد و فرش‌های کارخانه‌اش، متری چندین هزار ریال خریدوفروش می‌شود.
علیخان عمواوغلی، برادر او، نیز که کارگاهش را در سال۱۲۹۰ تأسیس کرده است، فرش‌های نفیسی تولید می‌کند. این‌گونه است که فرش عمواوغلی در بازار‌های جهانی مشهور می‌شود و حتی از نقاط دوردست دنیا سفارش‌هایی دریافت می‌کند. با مرگ علیخان عمواوغلی در ۶تیر۱۳۳۶ یک دوره مهم از تاریخ فرش مشهد به پایان می‌رسد؛ اگرچه به‌واسطه شهرت علیخان عمواوغلی، پسرانش کار او را دنبال می‌کنند. علاوه‌بر این دو برادر، محمدابراهیم مخملباف و حاج‌علی خامنه نیز در ارتقای جایگاه قالی مشهد نقش بسزایی ایفا می‌کنند.
این کارگاه را حاج‌امین زرینه در سال۱۳۲۵ در یک خانه سرپوشیده نزدیک راه‌آهن (چهارراه زرینه) بنیان می‌گذارد. به‌خاطر مرغوبیت، قالی این کارگاه خیلی زود مشهور می‌شود و خود کارگاه نیز به‌مرور توسعه می‌یابد، به‌طوری‌که در سال ۱۳۴۲خورشیدی با مساحت ۲۴۰متر در دو طبقه ساخته می‌شود.
کارگاه زرینه از نظر بهداشت، بهترین و جدیدترین کارگاه قالی‌بافی مشهد است و قالی‌هایش با دقت بسیار و مواد مرغوب، زیرنظر تنها پسر حاج‌امین به نام رضا‌زرینه بافته می‌شوند. در این کارگاه بیست دستگاه قالی‌بافی به‌صورت ترکی‌بافت وجود دارد که بیشتر نقشه‌های آن را که از سه نوع مشهدی، کرمانی و تبریزی است، هشتاد کارگر می‌بافند. بازار فروش قالی‌های زرینه در مشهد است و محصول سالیانه آن، صد تخته به مساحت متوسط ۱۲۰۰مترمربع بوده است.
عباس‌قلی صابر، یکی دیگر از استادان تولیدکننده قالی مشهد و از دیگر مهاجران آذربایجانی است که بعد از برادران عمواوغلی در میان آذربایجانی‌های مشهد مشهور می‌شود. او که متولد سال۱۲۸۹ در آذربایجان است، فقط با دو سه عدد پاکی، شانه و لوازم قالی‌بافی پا به مشهد می‌گذارد. عباس‌قلی صابر در مشهد، ابتدا شاگرد و سرپرست کارگاه‌های عمواوغلی است. سپس حدود سال ۱۳۱۰خورشیدی برای خودش در کاروان‌سرای ملک، چندین دستگاه قالی‌بافی دایر و اولین کارگاه متمرکزش را نیز چند سال بعد در خیابان آزادی تأسیس می‌کند.
صابر به‌دلیل موفقیت در اشتغال و تولید قالی، می‌تواند به عرصه سیاسی نیز وارد شود و در سال۱۳۲۹ به‌عنوان نماینده انجمن شهر مشهد انتخاب می‌شود. در این سال، او پنجاه دستگاه قالی‌بافی داشت. مارک صابر، چون از پشم مرغوب خراسان با رنگ ثابت استفاده می‌کند، به‌عنوان بهترین نوع قالی مشهد معروف می‌شود. تولید روزانه او در سال۱۳۵۱ حدود پنج مترمربع است. قالی‌های تولیدی کارگاه‌های صابر، ریزبافت‌تر از تولیدات سایر کارگاه‌ها هستند و او مقداری از قالی‌های دربار و رجال کشوری را می‌بافد. علاوه‌بر این، مارک صابر شهرت جهانی دارد و فعالان این حوزه، او را نماینده پانصد کارگر قالی‌باف ترک‌زبان مشهد می‌دانند.
این کارخانه را کاظم ششکلانی، یکی از مقاط‌شماران* مشهور مشهد، سال۱۳۳۵ در خیابان بهار، مقابل شیرخوارگاه تأسیس می‌کند و بیست دستگاه قالی‌بافی دارد. ششکلانی یکی از تولیدکنندگان بزرگ آذربایجانی فرش مشهد، احتمالا متولد۱۳۰۱ یا ۱۳۰۳ است و از هفت‌هشت سالگی کار قالی‌بافی را در کارگاه‌های عبدالمحمد‌عمواوغلی آغاز می‌کند و تا سال۱۳۲۱ بافندگی و رفوگری را ادامه می‌دهد و در همین سال، کار تولید قالی را به‌تنهایی آغاز می‌کند.
قالی‌های باف این کارخانه ترکی‌بافت با مارک ششکلانی، تولید می‌شود و در فروشگاه ششکلانی، سرای محمدیه بازار بزرگ مشهد به فروش می‌رسد. محصول کارگاه در سال ۱۳۴۲ سالیانه ۱۲۰تخته قالی به مساحت ۱۴۰۰مترمربع است. ششکلانی در سال۱۳۵۱ تعداد سی دستگاه در شهر، سی دستگاه در حومه و ده دستگاه هم در کارگاه اصلی در خیابان نخریسی دارد.
*یک مقاط در قالی برابر با ۱۲ هزار گره است؛ اصطلاح مقاط معمولا در فرش مشهد استفاده می‌شود.
کارگاه قالی‌بافی پیمان را محمدباقر پیمان، داماد حاج‌امین زرینه، حدودا سال۱۳۳۸ با بیست دستگاه در خیابان شاه‌عباس دریادل تأسیس می‌کند. او که خودش در قالی‌بافی چندان مهارتی ندارد و بیشتر اوقات هم مقیم تهران است، کارگاه را با کمک نماینده‌ای اداره می‌کند. فرش پیمان چندان شهرتی ندارد؛ البته بعضی از انواع آن بسیار خوب بافته می‌شود. فرش‌های این کارگاه را پیمان در فروشگاه تهران به فروش می‌رساند و در مشهد کمتر مصرف دارد، مگر قالی‌هایی که سفارشی بافته می‌شوند. محصول سالیانه کارگاه در سال ۱۳۴۲، صد تخته فرش به مساحت ۱۲۰۰مترمربع است.
این کارگاه در سال۱۳۴۰ با ۲۵دستگاه و ۱۵۰کارگر در کوچه حمام گلشن نوغان پامی‌گیرد و صاحبش حاج‌تقی اخوان است با پنجاه سال سابقه قالی‌بافی. در این کارگاه، بیشتر نقشه‌های طرح کرمانی بافته می‌شود و گاهی هم نقشه‌های شاه‌عباس؛ البته کارگاه آن‌چنان که باید، نمی‌تواند سرمایه و شهرت به‌دست آورد؛ چون از ابتدا اصراری به مرغوب بودن جنس ندارد، با این‌حال بیشتر قالی‌های این کارخانه در بازار مشهد به فروش می‌رسد.
این کارگاه متعلق به حیدر کافی است. متولد سال۱۳۰۰ خورشیدی.
او از ابتدای کودکی قالی‌بافی می‌کند تا بالاخره در سال۱۳۴۰ یک کارگاه قالی‌بافی در خیابان فردوسی می‌سازد. قالی‌بافی کافی ابتدا شهرتی ندارد، ولی در سال۱۳۴۲ به‌علت دقت و مرغوبیت جنس و کوشش فراوان روز‌به‌روز بر شهرتش افزوده می‌شود. کارگاه کافی با سیصد مترمربع وسعت، ۳۸دستگاه فعال دارد که ۱۲۰کارگر در آن مشغول به کار هستند.
او همچنین در مجاورت کارگاه یک رنگرزی دارد. تمام نقشه‌های کارخانه، طرح کرمان است که یک نقاش کرمانی در مشهد آنها را ترسیم می‌کند. تولید سالیانه کارگاه هم دویست تخته قالی به مساحت ۲هزارو ۴۰۰ مترمربع است. کارگاه در سال۱۳۵۱ حدود ۵۶کارگر دارد و هر پنج روز یک قالی دوازده‌متری تولید می‌کند که درشت‌بافت‌تر از قالی‌های شرکت فرش است.
این کارگاه متعلق به حاج‌مهدی مخملباف است که خود از قالی‌باف‌های مشهور مشهد و ایران به‌شمار می‌رود. قالی‌های کارخانه مخملباف بسیار مرغوب و معروف است، ولی در سال ۱۳۱۳شمسی تعطیل می‌شود. این کارخانه در قبر میر، کوچه باریک و دور از خیابان و در مرکز تراکم جمعیت قالی‌باف‌ها واقع است و ۲۳دستگاه قالی‌بافی در آن برپاست. قالی‌های این کارگاه را به‌طور متفرقه فرش‌فروش‌های بازار مشهد می‌خریدند. سال ۱۳۴۲ محصول سالیانه کارخانه، ۱۳۰تخته قالی به مساحت ۱۵۰۰مترمربع بوده است.
در مشهد علاوه‌بر کارگاه‌های بزرگ، کارگاه‌های دیگری هم وجود دارد که برخی بیش از ۲۰ دستگاه قالی‌بافی و تعداد زیادی هم کمتر از ۱۰دار قالی دارند. اصولا کارگاهی با تعداد دستگاه‌های بین ۱۰ تا ۲۰دار در شهر وجود ندارد. این مسئله نشان می‌دهد بافندگان قالی از نظر سرمایه با هم فاصله زیادی دارند.
به هر ترتیب از دیگر بافندگان و تولیدکنندگان قالی مشهد، می‌توان از غیور، حاجی‌نادر، قاضی‌خانی هرکدام با ۱۰دستگاه سخاوتی با شش دستگاه، و همچنین نجف‌پور، ریحانی و فاضلی هرکدام با پنج دستگاه نام برد. افراد دیگری هم از یک تا چهار دستگاه دارند و بیشتر به سبک تحویل‌بافی فعالیت می‌کنند. تعداد دار‌های قالی‌بافی مشهد تا سال۱۳۴۲ کلا ۲هزارو ۳۵۳ دستگاه است که ۴هزارو ۳۳۱ نفر پشت آنها مشغول به کار هستند. این تعداد دستگاه، سالیانه به‌طور متوسط ۹هزارو ۲۰۰ تخته قالی به مساحت ۱۱۰هزارو۴۰۰مترمربع می‌بافند.