الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ به تازگی فراخوان سی و سومین جشنواره تئاتر خراسان رضوی با رویکرد حمایت و تقویت هنرمندان شهرستانی منتشر شد. اضافه شدن دوباره بخش تئاتر خیابانی به جشنواره سی و سوم بعد از سال‌ها ویژگی شاخصی است که در این فراخوان به چشم می‌خورد و باعث دلگرمی هنرمندان تئاتر خیابانی شده است. آن‌ها امیدوارند با این تصمیم تئاتر خیابانی مشهد بتواند بار دیگر به سال‌های اوج خود در دهه ۷۰ بازگردد. در گزارش زیر به سراغ سه هنرمند تئاتر که پیش از این در حیطه تئاتر خیابانی فعال بوده اند و نمایش‌های خیابانی شاخصی را اجرا کرده اند، رفته ایم و از آن‌ها درباره تأثیر این اتفاق در تئاتر مشهد و باید‌ها و نباید‌های شیوه و شکل اجرای جشنواره در بخش خیابانی پرسیده ایم.
محمد برومند، نویسنده و کارگردان شناخته شده تئاتر مشهد، بازگشت دوباره جشنواره به تئاتر خیابانی را اتفاق خوب و مبارکی می‌داند که تأثیر آن بر رونق تئاتر خیابانی مشهد بستگی به این دارد که بعضی موارد در آن پیش بینی شده باشد یا نه. او می‌گوید: موضوع این است که نمایش‌های صحنه‌ای چه در جشنواره مقام بیاورند و چه نیاورند بعدا می‌توانند روی صحنه بروند و فروش بلیت داشته باشند.
یعنی اگر گروه هزینه کرده باشد، می‌تواند این هزینه را بعدا تأمین کند؛ اما نمایش‌های خیابانی توسط نهاد‌هایی مانند شهرداری، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، آستان قدس رضوی یا دیگر جا‌ها سفارش داده و رایگان اجرا می‌شوند. اگر در جشنواره برای اجرای همه نمایش‌ها پیش بینی لازم نشده باشد، ممکن است خیلی از هنرمندان آن را جدی نگیرند یا کار خوبی در آن ارائه ندهند.
او ادامه می‌دهد: موضوع دیگر این است که باید تعریفمان را از تئاتر خیابانی مشخص کنیم، چون تئاتر‌های دیگری هم - مانند کار‌های عروسکی و کودکان- داریم که در فضای باز اجرا می‌شوند، ولی لزوما تئاتر خیابانی محسوب نمی‌شوند. آنچه تئاتر خیابانی را مشخص می‌کند، موضوع آن است که برگرفته از موضوعات روز و نقد اجتماعی و سیاسی روز جامعه است. این خیلی مهم است که چقدر مسئولان این اجازه را به هنرمندان می‌دهند که وارد چنین حیطه‌هایی بشوند و بتوانند موضوعات روز جامعه مانند گرانی، تورم و نارضایتی مردم از این معضلات را دست مایه تئاتر خیابانی کنند.
این مسئله درواقع صبوری و نگاه باز مسئولان را می‌طلبد که تئاتر خیابانی را تئاتری سفارشی نخواهند که فقط موضوعات خاصی مجاز به مطرح شدن در آن باشند و عملا رنگ و بوی تئاتر خیابانی واقعی را نداشته باشند. برومند تأکید می‌کند: متأسفانه مانند تئاتر کودک، خیلی‌ها تئاتر خیابانی را هم جدی نمی‌گیرند. فکر می‌کنند با چند جلسه تمرین و فی البداهه اجرا کردن می‌توانند قضیه را جمع کنند. باید برای این تئاتر هزینه شود و موقعیت‌های اجرای خوب برای آن فراهم شود تا گروه‌های حرفه‌ای به شرکت در آن و ارائه کار خوب ترغیب شوند.
این هنرمند فعال در زمینه نمایش‌های عروسکی کودکان درباره لزوم جانمایی‌های درست در تئاتر خیابانی می‌گوید: در مشهد شهرداری قدم‌های خوبی برداشته و جا‌هایی را برای تئاتر خیابانی طراحی کرده است، ولی از آن استفاده‌ای نمی‌شود؛ برای مثال در کوچه شاهین فر کنار بیمارستان جایگاهی ساخته شده است که هم جایی برای نشستن تماشاگر دارد، هم سکویی برای اجرای نمایش. یا در گود بابانظر، بوستان کوهسنگی و اغلب پارک‌ها فضا‌هایی به این منظور طراحی شده اند.
در راسته خیابان یا سر چهارراه‌ها فضای مناسبی برای نشستن تماشاگر وجود ندارد و تماشاگر خسته می‌شود؛ بنابراین مجبوریم تئاتر را در ۱۰ دقیقه جمع کنیم. فکر می‌کنم در مشهد دست کم ۱۰ فضای مناسب برای اجرای تئاتر خیابانی وجود داشته باشد. جشنواره باید این مکان‌ها را به عنوان مکان‌های دائمی اجرای تئاتر خیابانی جا بیندازد.
برومند درباره وضعیت تئاتر خیابانی مشهد می‌گوید: مدتی بود عده‌ای به غلط تصمیم گیری می‌کردند که بازیگر خانم نباید در تئاتر خیابانی حضور داشته باشد. امیدوارم نگاه به تئاتر خیابانی نگاه بازی باشد و امسال تئاتر خیابانی فقط مردانه نباشد. چند سالی نیز به خاطر کرونا همه فعالیت‌های نمایشی تعطیل شده بودند و تنها شهرداری و آستان قدس رضوی از نمایش‌های خیابانی حمایت کردند.
او می‌افزاید: خیلی از سازمان‌هایی که مسئولیت و بودجه فرهنگی دارند می‌توانند به هنرمندان تئاتر خیابانی سفارش بدهند.
نمایش خیابانی این قابلیت را دارد که به صورت دائم اجرا شود، به ویژه در مشهد که در همه ایام سال پذیرای زائران و مسافران است، ولی هنوز تئاتر خیابانی مشهد به آن جایگاه مناسب خود نرسیده است، چون وحدت مدیریت فرهنگی در این شهر وجود ندارد و مدیران همه در جزیره‌های خود مدیریت می‌کنند. اگر از گروه‌های نمایشی خیابانی حمایت مالی مستمر شود، این نوع تئاتر می‌تواند به روز‌های اوج خود در دهه ۷۰ مشهد بازگردد.
او اضافه می‌کند: یکی از خوبی‌های جشنواره تئاتر خیابانی این است که تئاتر را به درون مردم می‌برد، چنان که هر کس، فارغ از میزان تحصیلات و درآمد خود می‌تواند تئاتر ببیند. تئاتر صحنه‌ای به این معروف است که برای قشر فرهیخته و تحصیل کرده اجرا می‌شود، ولی تئاتر خیابانی مخاطب عام دارد و می‌تواند بر فرهنگ جامعه تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد، به این شرط که از آن حمایت شود، چون اقتصاد تئاتر خیابانی بستگی به سفارش دارد. تئاتر خیابانی مانند معرکه گیری‌های قدیم نیست که هنرمندان بتوانند از مردم پول جمع کنند. اگر سفارش وجود نداشته باشد، تئاتر خیابانی نمی‌تواند به حیات خود ادامه دهد.
احمد طاهونچی، هنرمند پیشکسوت تئاتر مشهد، نیز بر اجرای راحت‌تر تئاتر خیابانی تأکید می‌کند و این گونه نمایشی را برای تئاتر مشهد در شرایط اقتصادی فعلی فرصت خوبی می‌داند. او می‌گوید: تئاتر خیابانی با وجود صرف هزینه کمتر می‌تواند از مخاطب بیشتری برخوردار باشد. برای دیدن تئاتر خیابانی لازم نیست تماشاگر از قبل بلیت تهیه کند یا زمان خاصی را در نظر بگیرد؛ می‌تواند همان طور که در حال خرید، تفریح یا ورزش در پارک است تئاتر هم ببیند.
این کارگردان و بازیگر مطرح تئاتر مشهد با انتقاد از رویکرد‌های جشنواره‌های قبلی در قبال تئاتر خیابانی خاطرنشان می‌کند: معمولا در جشنواره‌های قبلی، اجرای تئاتر خیابانی نوعی از سر باز کردن بوده و مکان‌های مناسبی برای اجرای آن در نظر گرفته نمی‌شده است، چنان که شاهد بودیم گاهی نمایش‌های خیابانی در بیرون سالن اجرای نمایش صحنه‌ای اجرا می‌شده اند. او اضافه می‌کند: تئاتر خیابانی باید در پارک‌ها و جا‌هایی که بیشتر در معرض عبور و مرور مردم هستند اجرا شود. قرار نیست این تئاتر را فقط خود هنرمندان تئاتر ببینند. مردم مخاطب تئاتر خیابانی هستند.
او با بیان اینکه اضافه شدن بخش تئاتر خیابانی به جشنواره استانی تئاتر فجر اتفاق مبارکی است، تصریح می‌کند: شرایط اقتصادی بی تأثیر نیست، ولی بسیاری از مردم هنوز دغدغه دیدن تئاتر را ندارند. تئاتر خیابانی یک گونه نمایشی انتقادی است که در آن تماشاگر به بازیگر بسیار نزدیک‌تر است.
اسماعیل بایگی، کارگردان و بازیگر باسابقه مشهدی، هم تئاتر خیابانی را بستری توصیف می‌کند که مردم در آن می‌توانند به صورت واقعی تری هنر را لمس کنند. او می‌گوید: تئاتر خیابانی مردم را تشویق می‌کند اجرا‌های صحنه‌ای را هم ببینند و به این ترتیب تماشاخانه‌های شهر پررونق‌تر خواهند شد. او اضافه می‌کند: تئاتر خیابانی می‌تواند بین تماشاگر و هنر آشتی برقرار کند. به نظر می‌رسد تنها قشر خاصی از مردم برای تماشای تئاتر به تماشاخانه‌ها می‌روند، درحالی که در همه دنیا رفتن به تماشاخانه‌ها و تماشای تئاتر یکی از عادت‌های مردم برای گذران تعطیلات آخر هفته است.
اضافه شدن بخش خیابانی به جشنواره تئاتر استانی فجر حرکت هوشمندانه‌ای است و می‌تواند در تشویق مردم به دیدن تئاتر در سالن‌های نمایش مؤثر باشد. او درباره شیوه برگزاری این جشنواره می‌گوید: تبلیغات در محل اجرای تئاتر خیابانی باید بتواند به اجرای نمایش رنگ و لعاب بیشتری بدهد. باید از قبل درباره زمان و مکان اجرای نمایش‌های خیابانی اطلاع رسانی شود. در کار‌هایی که قرار است شب اجرا شوند، باید پیش بینی مناسبی برای تجهیزات نوری صورت بگیرد.
همچنین در همه کار‌ها باید برای پخش موسیقی و شنیدن صدای بازیگران امکانات صوتی وجود داشته باشد. او ادامه می‌دهد: پیشروترین تئاتر‌های خیابانی در لهستان اجرا می‌شوند. در این کشور، مکان اجرای نمایش بر اساس موضوع تئاتر انتخاب می‌شود؛ برای مثال اگر قرار باشد قصه‌ای در پایین شهر اتفاق بیفتد، برای اجرای نمایش محل تجمع آدم‌ها در پایین شهر را پیدا می‌کنند.
این هنرمند، تئاتر خیابانی مشهد را دارای وضعیت خوبی نمی‌داند و می‌گوید: برخلاف تئاتر صحنه‌ای که تا حدودی در آن پیشرفت داشته ایم، متأسفانه تاکنون نتوانسته ایم در تئاتر خیابانی به جایگاه مناسبی دست پیدا کنیم. مردم همچنان تئاتر خیابانی را معرکه گیری‌های زمان قدیم می‌دانند و فکر می‌کنند قرار است پهلوانی زنجیر پاره کند یا ماری بیرون بکشد. بار‌ها در طول اجرای نمایش‌های خیابانی به شوخی و جدی شنیده ایم که گفته اند: «پس جعبه مارهایتان کو؟» تئاتر خیابانی فقط این نیست که چند هنرپیشه وسط میدان بیایند و اجرا کنند. تئاتر خیابانی مانند تئاتر صحنه‌ای لباس، موسیقی، گریم، نورپردازی و... دارد. این‌ها تاکنون اتفاق نیفتاده اند. امیدوارم سیاست گذاران به آن فکر کنند.
بایگی بخش خصوصی را در تئاتر خیلی فعال‌تر می‌داند و ادامه می‌دهد: بعضی از همکاران ما برای اجرای تئاتر صحنه‌ای از جیب خود هزینه می‌کنند. تماشاخانه‌ها اغلب خصوصی شده اند که برای هر شب اجرا هزینه زیادی دریافت می‌کنند. همه این‌ها دست به دست هم داده اند که هنرمندان به سختی نمایش‌های خود را اجرا کنند. در تئاتر خیابانی هم همین شرایط هست، ولی شکل آن فرق می‌کند؛ مثلا برای هفت روز اجرای تئاتر خیابانی در مشهد باید دو هفته کفش آهنی بپوشید و نامه نگاری کنید تا اجازه بدهند در محلی اجرا کنید.
وی می‌افزاید: مسئولانی که این دغدغه را دارند که اماکن تاریخی و گردشگری مشهد مغفول واقع شده اند، باید همکاری کنند تا با اجرای تئاتر خیابانی در آن مکان‌ها به رونق گردشگری نیز کمک شود. نباید این گونه باشد که وقتی بچه‌های تئاتر به مسئولان مراجعه می‌کنند، طوری برخورد شود که گویی برای گدایی آمده اند. مانند همه دنیا هنرمند را باید بپذیرند. مسئولان باید در وظایف کاری خود بخشی را برای هنر در نظر بگیرند.
پول خیلی زیادی قرار نیست هزینه کنند، چون هزینه کردن در این بخش در نهایت به نفع مردم و فرهنگ جامعه است. اگر مسئولان در همه نهاد‌ها چنین حمایت‌هایی را در نظر بگیرند و با هنرمندان دراین خصوص مشورت کنند، از خیلی از بزه‌ها و آسیب‌های اجتماعی پیشگیری می‌شود. اگر همه آن‌ها دست به دست هم بدهند و با هر مقدار بودجه‌ای که دارند از تئاتر حمایت کنند، می‌توانند از صرف هزینه‌های بسیاری در بخش‌های دیگر جلوگیری کنند.
او در پایان با بیان اینکه جشنواره تنها یک بهانه است و باید برای تئاتر خیابانی در همه ایام سال برنامه ریزی شود، خاطرنشان می‌کند: اینکه به یک هفته اجرا در طول جشنواره بسنده کنیم، کافی نیست. بعد از جشنواره این تئاتر از ذهن مردم پاک می‌شود. چه بسا هفته بعد با خانواده شان به همان مکان مراجعه کنند که تئاتر دیگری ببینند، اما به آن‌ها گفته شود که جشنواره‌ای بود و تمام شد. مردم باید به تئاتر خیابانی عادت کنند و بدانند هر هفته و هر ماه می‌توانند همراه خانواده شان در کنار تفریحات معمول، تئاتر هم ببینند.