شهرآرانیوز؛ پس از بعثت پیامبر اکرم (ص) و فتح مکه، ایشان مظاهر کفر و شرک را از درون کعبه زدودند و مسلمانان براساس شرع مبین اسلام به حج اسلامی روآوردند. در دوره‌های بعد نیز این امر توسعه پیدا کرد و مسلمانان در طول قرن‌های متمادی با سفر به این سرزمین مقدس به خصوص در روز‌های ذی الحجه، این سنت بزرگ الهی را به جا آوردند.
سفر حج در قرن‌های قبل با سختی‌های فراوان همراه بود. مسلمانان برای رسیدن به سرزمین مکه، مسیر‌های خاصی را انتخاب می‌کردند؛ به همین سبب سنت‌های فرهنگی مشخصی در طول سال‌ها و قرن‌ها بین مسلمانان رواج پیدا کرد. یکی از این سنت ها، زیارت مشاهد شریف امامان معصوم (ع) توسط شیعیان بود. در دوره‌های بعد با توسعه مزار امامان، این سنت درمیان همه فرق اسلامی رواج پیدا کرد.
سفرنامه‌های حج به جای مانده در دوره‌های پیشین، نشان دهنده رواج این سنت دربین حج گزاران بوده است. در گفتگو با دکتر احمد خامه یار، تاریخ پژوه و فارغ التحصیل دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی از دانشگاه تهران، سنت فرهنگی زیارت مشاهد شریف امامان شیعه توسط همه فرق اسلامی را بررسی کرده ایم.
فریضه حج، از ارکان و عبادات اصلی اسلام است و شوق مسلمانان به حج گزاری و زیارت حرم پیامبر (ص)، همواره عاملی بود که موجب می‌شد آنان با وجود دوری راه و سختی‌های فراوان آن، رنج سفر را بخرند و از سرزمین‌های دوردست به مقصد حجاز سفر کنند؛ سفری که احتمال وقوع هر حادثه غیرمترقبه‌ای در آن می‌رفت و گاه حتی بازگشتی برای آن وجود نداشت.
مسلمانان، مسیر‌های جغرافیایی متفاوتی را برای سفر حج طی می‌کردند، اما یکی از مسیر‌های اصلی و بسیار رایج، مسیر عراق بود که به ویژه از دوره خلافت عباسی، با انتقال مرکز خلافت به بغداد، کاروان‌های حج عراق و ایران و دیگر سرزمین‌های شرقی خلافت اسلامی، بیشتر از آن استفاده می‌کردند. مبدأ اصلی این مسیر، کوفه بود و معمولا کاروان‌های حج از شهر‌های مختلف با تجمع در این شهر، سفر را ادامه می‌دادند و با گذر از مسیر جبل (حائل امروزی) و بادیه عربستان، خود را به حرمین شریفین می‌رساندند.
حج گزاران و کاروان‌های حج دیگر سرزمین‌های اسلامی همچون اندلس، مغرب، شمال آفریقا، مصر، شام و آناتولی از مسیر‌های دیگری استفاده می‌کردند و در دوره‌های متأخر نیز مسیر‌های دریایی از شبه قاره هند و قلمرو عثمانی، رواج چشمگیری یافت. در دوره‌های تاریخی مختلف، بسیاری از حج گزارانی که مسیر شام را برای رفت یا بازگشت خود از حجاز برمی گزیدند، علاقه‌مند بودند مسجدالاقصی در بیت المقدس را که از سال‌های نخست ورود مسلمانان به این منطقه به مکانی مقدس برای آنان تبدیل شده بود، زیارت کنند.
در عراق هم با ساخت بنا‌هایی بر قبور مطهر اهل بیت (ع) و توسعه چشمگیر آن‌ها در دوره‌های بعدی، این قبور رفته رفته به زیارتگاه‌های مهمی برای عموم مسلمانان تبدیل شد و ازآنجاکه شهر‌هایی همچون بغداد، کوفه و کربلا در مسیر کاروان‌های حج یا نزدیک آن قرار داشت، مشاهد مقدس ائمه (ع) در این شهر‌ها که معمولا آن‌ها را با نام «عتبات عالیات» می‌شناسیم، از مقصد‌های زیارتی حج گزاران مسلمان بودند.
قبور مطهر امامان شیعه در عراق، اگرچه از همان ابتدا محل توجه و زیارتگاه شیعیان بود، بعد‌ها با ساخت گنبد‌ها و بنا‌هایی بر فراز آن‌ها که دست کم از نیمه‌های سده سوم آغاز شد و در سده‌های بعدی به طور مکرر توسعه یافت، به تدریج به صورت ساختمان‌ها و مجموعه‌های معماری بزرگ و شاخصی درآمدند و به موازات این توسعه ها، به مقاصد زیارتی مهمی، نه فقط برای شیعیان دوازده امامی، بلکه برای پیروان دیگر فِرق و مذاهب اسلامی تبدیل شدند.
درباره قبر مطهر امیرمؤمنان علی (ع) در نجف اشرف، باید گفت در برخی منابع شیعی متعلق به سده‌های میانی، روایتی درباره ساخت گنبد کوچکی برای آن به دستور هارون الرشید گزارش شده و گاه حتی نخستین گنبد آرامگاهی ساخته شده در اسلام نیز به شمار می‌آمده است، اما درباره اعتبار و اصالت تاریخی این گزارش، به دلایلی همچون اشاره نشدن به آن در هیچ یک از منابع تاریخی کهن و متقدم و همچنین ساختار داستانی آن، تردید وجود دارد.
کهن‌ترین گزارش تاریخی درباره ساخت گنبد برای قبور مطهر امام علی (ع) و امام حسین (ع)، گزارش «ابواسحاق صابی» است که از ساخت بنا بر فراز این دو قبر مطهر به دستور محمدبن زید داعی علوی، از علویان طبرستان، خبر داده و آن را نخستین بنای ساخته شده بر این قبور دانسته است. همین گزارش در برخی منابع بعدی نیز بازتاب یافته است. «ابن حوقل» در نیمه سده چهارم، آستان علوی را دارای گنبدی بزرگ و مرتفع و حصاری مستحکم با چندین در که با حصیر‌های نفیس فرش و با پارچه‌های نفیس پوشیده شده بود، توصیف کرده است.
«اندرسبانی»، عالم معتزلی اهل خوارزم، در سده ششم هجری نیز در کتاب الاربعین خود، به زیارت آستان علوی اشاره می‌کند و آن را به بارگاه سلطان باعظمتی که شرق و غرب را در تصرف دارد، تشبیه می‌کند که در چشم مردمان، گرامی‌تر از این مشهد نیست و ازدحام مردم برای زیارت آن، با ازدحام آنان برای زیارت تربت رسول خدا (ص)، برابری می‌کند.
درباره تاریخ ساخت بنای اولیه بارگاه امام حسین (ع)، اطلاع دقیقی در دست نیست و به نظر می‌رسد آنچه برخی متأخران درباره ساخت تربت یا گنبدی برای قبر مطهر به دست قبیله بنی اسد یا مختار ثقفی گفته اند، اعتبار تاریخی ندارد، با این حال دور از ذهن نیست که دست کم از سده دوم هجری، سایبان یا بنای کوچکی بر قبر شریف وجود داشته است، به طوری که از روایتی از امام صادق (ع) درباره چگونگی زیارت امام حسین (ع) چنین برمی آید.
بنابراین، شواهد تاریخی بیانگر آن است که دو آستان علوی و حسینی، در آغاز سده پنجم به دو مقصد زیارتی بزرگ و معتبر برای عموم مسلمانان تبدیل شده بود؛ تاجایی که امرا و پادشاهان و گاه حتی خلفای عباسی به زیارت این دو آستان اهتمام داشتند. همچنین از سده‌های سوم و چهارم، گزارش‌های تاریخی متعددی از انتقال جنازه بسیاری از رجال علمی برجسته، دولتمردان و حتی امرا و پادشاهان از مناطق دیگر به این دو آستان مقدس وجود دارد.
در سده‌های بعدی، رجال و عالمان دینی دیگری را به ویژه از ناحیه خراسان می‌شناسیم که در مسیر سفر حج خود، دو مشهد علوی و حسینی و مزارات ائمه مذاهب و مشایخ صوفیه را در بغداد زیارت کرده اند. یک نکته درباره شماری از این عالمان، آن است که آن‌ها زیارت عتبات را گاه صرفا در مسیر رفت انجام می‌داده اند و برای بازگشت، مسیر شام را با گذر از شهر‌هایی همچون بیت المقدس، دمشق و حلب انتخاب می‌کردند تا به این صورت، به سنت زیارت مسجدالاقصی عمل کرده و درعین حال، از مراکز علمی شهر‌های شام بازدید، و با علمای ساکن آن‌ها دیدار کرده باشند.
از میان این شخصیت‌ها می‌توان به خواجه محمد پارسا، صوفی مشهور نقش بندی، اشاره کرد. او در رساله مزارات خود، به معرفی مختصر زیارتگاه‌های مشهور شهر‌های مهم شام و عراق شامل بیت المقدس، الخلیل، دمشق و بغداد پرداخته و ضمن آن، به مشاهد ائمه شیعه یعنی امام موسی کاظم (ع) و امام جواد (ع)، مزار امیرالمؤمنین (ع) و «دشت کربلا» اشاره کرده است.
شخصیت برجسته دیگر، نورالدین عبدالرحمان جامی، ادیب و سراینده مشهور فارسی زبان، است که همچون خواجه پارسا، از مشایخ طریقت نقش بندیه بوده است. جامی در مسیر سفر حج خود در ۸۷۷ هجری قمری، چهار ماه در بغداد اقامت کرد و به زیارت دو مشهد مقدس علوی و حسینی مشرف شد و قصیده‌هایی در مدح این دو بارگاه سرود. او پس از ادای فریضه حج، مسیر شام را برای بازگشت به وطنش، هرات، برگزید.
از دوره قاجار، سفرنامه‌های حج فارسی فراوانی از نویسندگان ایرانی که بیشتر، از رجال و دولتمردان و برخی نیز از اهل علم و فضل بودند، باقی مانده است که شماری از آن‌ها در مسیر رفت یا بازگشت خود، عتبات عالیات عراق را زیارت کرده اند. از همین دوره، سفرنامه‌های فارسی دیگری از حج گزاران عمدتا شیعه هندی وجود دارد که با وجود دوری راه، از مسیر دریایی، خود را به بصره رسانده و از آنجا به زیارت عتبات عالیات رفته اند.
افزون بر متون مکتوب، نمونه‌هایی از اسناد خطی تصویری مرتبط با سفر‌های حج وجود دارد که در آن‌ها تصاویر دو آستان علوی و حسینی و گاه دیگر عتبات و زیارتگاه‌های مهم عراق، کنار تصاویر مسجدالحرام و مسجدالنبی و گاه دیگر اماکن مقدس حرمین شریفین ترسیم شده است. بیشتر این اسناد، طومار‌های گواهی نامه حج یا طومار‌های زیارتی و گاه حتی پوستر‌های زیارتی را شامل می‌شود.
طومار گواهی نامه حج، سندی قانونی بود که در گذشته با هدف تصدیق و گواهی حج گزاری و ادای مناسک مختلف حج و عمره و اعمال آن، برای برخی اشخاص تهیه و صادر می‌شد. این گواهی نامه‌ها بیشتر به شکل طومارهایی حاوی نقاشی‌ها و نگاره‌هایی از مساجد و اماکن مقدس حرمین شریفین و گاه دیگر مکان‌های مقدس بودند؛ البته بعد‌ها شماری از این طومارها به شکل تک برگ‌های خطی و در دوره متأخر نیز به شکل برگه‌های چاپی، برای عرضه عمومی‌تر تهیه می‌شد.
قدیمی‌ترین نمونه‌های شناخته شده و باقی مانده از طومار‌های گواهی نامه حج، امروز در موزه «هنر ترک و اسلام» در استانبول نگهداری می‌شود. این طومارها میان مجموعه‌ای از آثار قدیمی، در ۱۸۹۳ میلادی در جریان بازسازی مسجد اموی دمشق و پس از آتش سوزی ویرانگر آن، شناسایی و سپس به استانبول فرستاده شدند. قدمت آن‌ها به دوره‌های سلجوقی، ایوبی و مملوکی بازمی گردد و تاریخ قدیمی‌ترین آن‌ها ۴۷۶ قمری و تاریخ جدیدترینشان ۷۱۰ قمری است.
اما از میان این طومارها، قدیمی‌ترین نمونه مصور، قطعه‌ای است مربوط به ۵۸۹ قمری و بیشتر نمونه‌های تاریخ دار دیگر نیز مربوط به پس از سال ۶۰۸ هجری قمری و متعلق به دوره خلافت الناصر لدین ا... عباسی است. اماکنی که تصویر آن‌ها در بیشتر طومار‌های موجود ترسیم شده است، عبارتند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی، مشاعر مقدسه مکه (شامل عرفات، مزدلفه و منا) و همچنین مسجدالاقصی در بیت المقدس.
از دوره‌های متأخر، نمونه‌هایی کاملا شیعی از طومار‌های زیارتی مصور می‌شناسیم که اگرچه به طورکلی برگرفته از طومار‌های گواهی نامه حج است، برای گواهی حج گزاری شخص خاصی، صادر نشده است و نشان دهنده سفر دینی و معنوی حج، همراه با زیارت مهم‌ترین بارگاه‌ها و زیارتگاه‌های شیعه است و سیری از مقصد‌های زیارتی این سفر را به تصویر کشیده است که گاه از مشهد مقدس تا مکه مکرمه را شامل می‌شود، ازاین رو در چنین طومارهایی، کنار تصاویر مهم‌ترین اماکن مقدس حرمین همچون مسجدالحرام و مسجدالنبی و گنبد ائمه بقیع، تصاویر عتبات عالیات عراق و شمار دیگری از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعی همچون مسجد کوفه، مزار حضرت عباس (ع)، مزار طفلان مسلم، مزار حضرت معصومه (س) در قم، مزار حضرت عبدالعظیم (ع) و در پایان نیز قدمگاه امام رضا (ع) در نیشابور و آستان مقدس رضوی در مشهد، ترسیم شده است.
از قدیمی‌ترین نمونه‌های شناخته شده طومار‌های زیارتی مصور شیعی، طومار موسوم به «نیبور» است که قدمت آن به حدود سال ۱۷۶۵ میلادی می‌رسد و آن را «کارستن نیبور»، جهانگرد مشهور دانمارکی، در کربلا یافته و به سرزمین خود برده است و امروزه در موزه ملی دانمارک نگهداری می‌شود.
تصاویر زیارتگاه‌ها در این طومار، از کوه‌های صفا و مروه و مسجدالحرام آغاز می‌شود و به بارگاه امام رضا (ع) در مشهد ختم می‌شود. حدفاصل آن‌ها نیز تصاویر مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعی عراق شامل حرم امام علی (ع)، مسجد کوفه، حرم امام حسین (ع)، حرم حضرت عباس (ع)، مزار حر ریاحی، مزار طفلان مسلم، حرم امامین کاظمین (ع)، حرم امامین عسکریین (ع) و سرداب غیبت امام زمان (عج) در سامرا به تصویر کشیده شده است.