لیلی رحمانی - مدت‌هاست صدای قل‌قل سماور در بسیاری از خانه‌ها از تب‌و‌تاب افتاده است، سماور‌هایی که مدل‌های ابتدایی آن از روسیه و در زمان افشاریان به کشور آمد و بعد‌ها روند تولیدش درکشور خودمان پا گرفت و تا یک دهه پیش هم استفاده از آن‌ها بسیار رایج بود. این‌روز‌ها خیلی‌ها ترجیح می‌دهند به جای استفاده از سماور‌ها که روزگاری وسیله مهمی در خانه محسوب می‌شدند، از کتری‌های استیل استفاده کنند که آب را بر روی شعله‌های مستقیم گاز به جوش می‌آورند یا کتری‌های برقی که سرعت بالای تهیه چای توسط آن‌ها، گاه لذت نوشیدن یک استکان چای خوش‌طعم دم کشیده را از بین می‌برد، اما فقط سرعت بالای وسایل و ابزار جدید نیست که سماور‌ها را به پستو‌های خانه‌ها فرستاده یا آن‌ها را نهایتا به یک وسیله دکوری همیشه سرد بدل کرده است، گرانی مواد اولیه و مشکلات موجود برای تولید این کالا هم دلیل دیگری است که قیمت نهایی یک سماور خوب دست‌ساز را بالا برده و آن را بیشتر به یک‌جور اثر هنری و محصولی از صنایع دستی تبدیل کرده است. ازاین‌رو این کالا به عنوان کالایی مصرفی، دیگر کم‌طرف‌دار شده است و به این‌ترتیب کارگاه‌های تولیدی کوچک و کوچک‌تر شده‌اند. کوچه سماورسازهای مشهد بازمانده کارگاه‌ها و مغازه‌های تولید سماور است که روزگاری در نقطه‌نقطه شهر فعال بودند، کوچه‌ای که به دلیل مسیر دورافتاده اش در حاشیه شهر از چشم‌ها نیز دور افتاده است. این کوچه در انتهای خیابان رسالت یا ابتدای جاده سیمان قرار دارد، جایی که حاشیه خیابان‌هایش را فروشگاه‌های لوکس‌فروشی سماور گرفته و کوچه‌های فرعی‌اش کارگاه‌های تولید این محصول را در دل خود جای داده‌اند.
وقتی در گزارش «بااصناف» این هفته به سراغ فعالان این عرصه می‌رویم و پای درددلشان می‌نشینیم، از عمری طولانی می‌گویند که پای این کار گذاشته‌اند. تقریبا همگی این‌کار را از سال‌های جوانی آغاز کرده‌اند. ظاهرشان جوان است، اما پیر کار خود هستند. سابقه کاری بسیاری از آن‌ها ۲۰ یا ۳۰ سال و سن شناسنامه‌ای‌شان تنها چندسال بیشتر از این سابقه کاری است. می‌گویند درگیر مشکلات زیادی هستند، از مسائل تنفسی گرفته تا آسیب و حتی قطع اعضای بدن که این شغل سخت برایشان ایجاد کرده است.
جانی که پای کار می‌رود
کپسول سنگین گاز را بر روی زمین می‌کشد، کناری می‌گذارد، لوله‌ای به آن وصل و شیر گاز را باز می‌کند. شعله آتش از انتهای لوله بیرون می‌زند. هرم آتش از چند‌متری هم پوست آدم را می‌گدازد، شعله‌های آتش بدنه سماور‌ها را داغ می‌کند و دود غلیظی در هوا پخش می‌شود. «روشن» یکی از تولیدکنندگان بزرگ سماور در مشهد و صاحب کارگاهی با همین نام است که به دود داخل کارگاه اشاره می‌کند و می‌گوید: ریه‌های هیچ‌کداممان سالم نیست. این دود‌هایی که می‌بینید برای سلامتی‌مان ضرر دارد و بعد از مدتی تقریبا همه‌مان دچار مشکلات ریوی می‌شویم، اما چاره‌ای هم نیست، شغل ما جزو مشاغل سخت و زیان آور است. درست است که بر اساس قانون بعد از ۲۰ سال باید بازنشسته شویم، اما حقیقت این است که واقعا بعد از گذشت این‌مدت جانی برایمان نمی‌ماند که کار کنیم. یعنی از نظر جسمی فرسوده می‌شویم. از طرفی مشکلات اقتصادی هم امکان خانه‌نشینی را به بازنشستگان نمی‌دهد و عملا تا زنده هستیم، به هر سختی‌ای که شده است کار می‌کنیم.
«شغل ما مرده است، هیچ‌کس به ما توجه نمی‌کند، روز‌به‌روز هم بازار فروش محدودتر می‌شود و شرایط تولید سخت و سخت‌تر.» بعد از اینکه این را می‌گوید به دستگاه بزرگی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: کافی است برای لحظه‌ای حواسمان پرت شود، آن‌زمان است که این ابزار خطرناک به دست یا اعضای بدنمان آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد می‌کند.
افزایش چند‌برابری قیمت مواد اولیه
فاضلی هم از دیگر تولید‌کننده‌هاست که شرایط کار اوضاع را برایش سخت کرده است. او به ورقه‌های برنجی اشاره می‌کند که از مواد مهم در تولید سماور‌ها هستند و می‌گوید: با وجود اینکه این ورقه‌ها از کرمان می‌آیند و هیچ‌ربطی هم به ارز ندارند، گاهی فروششان محدود می‌شود و قیمت‌هایشان هم با نوسانات زیادی همراه است.
به گفته او قیمت ورقه‌هایی که متری ۳۵ هزار تومان خریداری می‌شده‌اند، یک‌باره به متری ۸۰ هزار تومان رسیده است. این افزایش قیمت امکان خرید چکی را هم از میان می‌برد. در این شرایط تقاضا پایین آمده و تعادل بازار به هم خورده است؛ بنابراین بسیاری از کارگاه‌ها به تعطیلی کشیده می‌شوند و تعداد زیادی کارگر از نان خوردن می‌افتند.
جای خالی حمایت‌های سازمان‌ها و حضور دلالان
«مقصر اصلی بیشتر مشکلات ما دلال‌ها هستند. ورقه‌های برنجی چنددست می‌چرخند تا به دست تولیدکننده می‌رسند و این بر افزایش قیمت بسیار اثرگذار است.» این را یکی دیگر از سماورسازها می‌گوید و گله‌اش را به سمت سازمان‌های دولتی و اتحادیه‌شان می‌برد. می‌گوید: کسی از ما حمایت نمی‌کند، بار‌ها برای کارهایی، چون گرفتن شماره ثبت به اتحادیه رفته‌ام، اما پاسخی نگرفته‌ام.
این تولیدکننده ادامه می‌دهد: از طرفی باید گفت اداره استاندارد هم هیچ‌وقت برای ایجاد یک خط تولید با معیار‌های استاندارد همکاری لازم را نکرده است تا بتوانیم سماور برنجی را به کشور‌های دیگر صادر کنیم. در واقع فرایند تولید سماور آن‌قدر طولانی و در هر مرحله سخت است که خیلی از کارگاه‌های کوچک قسمتی از کار‌ها را به عهده گرفته‌اند. مثلا یک بخش فرایند تولید ما آبکاری است که خود شغلی پردردسر است.
با همه این مشکلاتی که سماورسازان عنوان می‌کنند، روزانه حدود ۲۰۰۰ سماور در همین کوچه‌های قدیمی و کارگاه‌های تاریک تولید می‌کنند که بیشتر آن‌ها به استان‌های دیگر و به‌ویژه غرب کشور صادر می‌شود.
نیازمند حمایتیم
رئیس اتحادیه سماورسازان و آبکاران مشهد هم از بی‌توجهی به واحد‌های صنفی حوزه اختیارش دل پردردی دارد و می‌گوید: اکنون این‌واحد‌ها در زمینه‌های مختلفی، چون تهیه مواد اولیه (به‌ویژه ورقه‌های برنجی)، افزایش مالیات و محل فعالیت مشکلاتی دارند.
محمدرضا سلیمانی‌فرد با تأکید بر اینکه سماورسازی جزو مشاغل زیان‌آور و سخت است ادامه می‌دهد: اکنون با توجه به هزینه بالای بیمه، تعداد زیادی از کارفرما‌ها کارکنانشان را بیمه نمی‌کنند، به‌گونه‌ای که غیر از چند کارگر، دیگر کارگران با وجود شرایط سخت کاری بیمه‌ای ندارند.
سلیمانی‌فرد می‌افزاید: حمایت از تولیدکنندگان و افزایش فرصت‌های شغلی می‌تواند با اقدامات ساده‌ای، چون افزایش معافیت‌های مالیاتی محقق شود، اما پیگیری‌های ما در این زمینه هنوز نتیجه نداده است و این کارگاه‌ها با مشکلات زیادی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. او ادامه می‌دهد: بار‌ها تلاش کرده‌ایم برای واحد‌هایی که درگیر مشکلات بوده‌اند، معافیت‌های مالیاتی بگیریم، اما در این زمینه نیز حمایتی از این واحد‌ها نشده و مالیات‌ها مزید بر سایر مشکلات شده است. به گفته او بعد از اعمال تحریم‌ها و وارد نشدن کالا‌های خارجی، اکنون بسیاری از کارگاه‌ها دوباره جان گرفته‌اند و تولید افزایش یافته است که در این شرایط حمایت مسئولان از ما می‌تواند زمینه برطرف شدن بسیاری از مشکلات را فراهم کند.
سلیمانی‌فر همچنین به مسئله آلاینده بودن این مشاغل اشاره می‌کند و می‌گوید: ۶۰۰ واحد سماورسازی و آبکاری فعال در مشهد جزو مشاغل مزاحم محسوب می‌شوند و واحد‌های تولیدی سماورسازی به عنوان بخشی از واحد‌ها مشکلات زیادی را تحمل می‌کنند. در واقع جابه‌جایی این واحد‌ها ضروری است که از سال‌ها پیش پیگیر این مسئله هستیم. به گفته او چهارشنبه هفته گذشته جلسه‌ای به همین منظور در استانداری تشکیل شد که نتایج خوبی داشت و بر اساس توافقی که بین اتحادیه سماورسازها و آبکاران مشهد و شرکت شهرک‌های صنعتی خراسان رضوی صورت پذیرفت، مقرر شد جابه‌جایی واحد‌های تولیدی به جاده کلات تسهیل شود.