سرور هادیان | شهرآرانیوز؛ بخش زیادی از کشور ایران را بیابان و زمین خشک تشکیل می‌دهد. سنگ، خاک و ماسه که عناصر اصلی ساخت کاشی هستند در کشور ما به فراوانی یافت و در نتیجه به شکل آجر، کاشی و خشت در معماری اصیل استفاده می‌شوند. شواهد نشان می‌دهد که مردم ایران، اندکی پس از ساخت اولین کاشی‌ها با صنعت کاشی کاری آشنا شدند و با استفاده از آن به زیباسازی محیط خود پرداختند. برخی هنرهای سنتی و اصیل مانند هنر کاشی کاری به دلیل ساخت مساجد، مراکز دینی و ... با پیشرفت زیادی روبه رو شدند. صنعت و هنر کاشی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد، به طوری که از زمان قبل میلاد نیز کاشی‌هایی در شوش (که مربوط به دوره هخامنشی است) پیدا شده است.
بعد از ورود اسلام، صنعت کاشی توسعه یافت، در دوره‌های سلجوقی و ایلخانی کم وبیش راه ترقی را طی کرد و در دوره صفویه به اوج پیشرفت خود رسید، ولی در دوره قاجار در سراشیبی قرار گرفت، به گونه‌ای که در سال ۱۳۳۰ صنعت کاشی در ایران از بین رفت و به جای آن قطعه آجر‌هایی نامرغوب با شکنندگی بالا و ظاهری نامناسب تولید شد. پس از آن صنعتگران ایرانی همت کردند و با وجود مشکلاتی که بر سر راهشان بود، برای احیای کاشی کوشیدند. به دلیل اهمیت این هنر اصیل ایرانی با تنی چند از هنرمندان و پیشکسوتان مشهدی به گفتگو نشسته ایم.
استاد امیر کاشی پز قدس متولد ۱۳۳۲ است و ساخت کاشی را از دوران کودکی آموخته است. او در گفتگو با شهرآرا می‌گوید: با پدرم وارد این حرفه شدم و این هنر، حرفه اجدادی من است. وی که هنوز هم در کارگاه و کوره کاشی پزی اش با بیست نفر مشغول به کار است، درباره این هنر می‌افزاید: وقتی محصول کار از کوره در می‌آید، اولین نفری که لذت می‌برد، کسی است که آن را انجام داده است و بعد از آن، وقتی این آثار در مساجد، تکایا و... نصب می‌شوند، همگان از دیدن آن‌ها لذت می‌برند.
این پیشکسوت هنر کاشی پزی درباره تغییرات کار طی سال‌های اخیر بیان می‌کند: سبک کار این هنر نسبت به گذشته تفاوت نکرده است، فقط اکنون سختی کار کاهش یافته و به خاطر امکانات کار راحت‌تر شده است و مشقت‌های گذشته را ندارد.
وی ادامه می‌دهد: در گذشته با چوب و کاه، سوخت کوره را تأمین می‌کردند، اما اکنون با برق و گاز این کار انجام می‌شود. همچنین در قدیم نقشه هر طرحی را با دست می‌کشیدند، اما الان به راحتی با پرینتر نقش موردنظر با هر ابعادی پیاده می‌شود. اما کارگری در تولید این هنر هنوز با سبک قدیم انجام می‌گیرد.
کاشی پز قدس با بیان اینکه در گذشته همه کاشی پزها، خودشان کاشی تولید می‌کردند، توضیح می‌دهد: ابتدا گِل را درست می‌کردیم و ورز می‌دادیم و داخل قالب می‌گذاشتیم؛ سپس آن را بر می‌گرداندیم و می‌گذاشتیم خشک شود و بعد داخل کوره قرارش می‌دادیم و در آخر لعاب سفید درست می‌کردیم و روی کاشی می‌ریختیم.
این هنرمند تأکید می‌کند: آن زمان کاشی‌ها بزرگ و کوچک می‌شد و یک نفر به نام پیشه دار وظیفه یک اندازه کردن کاشی‌ها را برعهده داشت و آن‌ها را قواره می‌کرد. به همین دلیل در گذشته، کاشی‌ها سایز یک نواختی نداشتند. مثلا کاشی‌های حرم در سایز ۲۴ بود و اکنون سایز کاشی‌ها پانزده و بیست سانتی متر است.
وی درباره کاربرد کاشی در گذشته و اکنون اظهار می‌کند: کاربرد کاشی‌ها از دیرباز تاکنون چندان تغییری نکرده است. کاشی در ایران در شهر‌های مذهبی که حرم داشتند، کاربرد بیشتری داشت. از گذشته کاشی در حرم ها، مساجد، تکایا، حسینیه ها، مدارس و سردر برخی خانه‌ها و... استفاده می‌شد و همچنان هم این رویه ادامه دارد. در گذشته، سر در منازل قدیمی، به جای پلاک، کاشی نصب می‌شد؛ مثلا هنگام نشانی دادن، به جای پلاک ۸۰، گفته می‌شد: کاشی ۸۰.
کاشی پز قدس با بیان اینکه کاشی پزی کمتر رایج است، خاطرنشان می‌کند: اکنون بیشتر، کاشی سفید آماده را خریداری می‌کنیم. بعد به ابعادی که مد نظرمان است، نقشه را روی آن پهن می‌کنیم و نقشه‌ها را سوزن می‌زنیم و سپس با گرده زغال روی کاشی نقشه می‌اندازیم، غلط گیری می‌کنیم، لعاب می‌زنیم و داخل کوره می‌گذاریم. این هنرمند ۹۰ درصد طرح کاشی‌ها را همان طرح‌های قدیم اعلام می‌کند و می‌گوید: طرح کاشی، شبیه نقش قالی است که با گذشت زمان نقش آن چندان دستخوش تغییر نشده و هیچ گاه هم کهنه نمی‌شود و فقط ۱۰ درصد به سمت طرح‌های مدرن می‌روند.
وی تأکید می‌کند: متأسفانه تورم و افزایش قیمت‌ها روی کاشی‌ها نیز اثر گذاشته است. هزینه‌ها آن قدر افزایش یافته که این هنر، چندان سودی برای ما ندارد، اما این حرفه آباواجدادی ماست و به آن عادت کرده ایم. اگر ملک را اجاره بدهیم، درآمدش بیشتر است. متأسفانه ما ثبات اقتصادی نداریم. یک ماه گذشته هزینه‌ها دوبرابر شد و دستمزد کارگر با دخل و خرجشان هم خوانی ندارد. ما هم توان پرداخت دستمزد بالا را نداریم و شاید خیلی‌ها باوجود علاقه به این هنر و حرفه اصیل ایرانی، نتوانند در این حرفه بمانند.
استاد کاشی پز قدس ادامه می‌دهد: متأسفانه برخی مواد اولیه کار ما وارداتی و تعدادی هم داخلی است که هردو با افزایش قیمت بی رویه‌ای روبه رو شده است. مثلا در کاشی‌هایی که برای گنبد‌ها استفاده می‌شود، اکسید سرب مصرف می‌شود که نرخ آن دوبرابر شده است. اکسید قلع را باید از مالزی وارد کنیم که هزینه‌های هنگفتی برای ما دارد. قیمت اکسید مس که در داخل هم تولید می‌شود، از سال گذشته دوبرابر شده است. این افزایش قیمت بر قیمت تمام شده کاشی تأثیر دارد و بالطبع ادامه این مسیر هرروز برای ما سخت‌تر می‌شود.
وی درباره بیشترین اقبال از این هنر اصیل نیز می‌گوید: هنوز هم سفارش‌های ما برای مدارس، مساجد و تکایاست و به نظر من برای زنده نگه داشتن این هنر فقط به حمایت دولتی نیاز داریم.
سید غلامرضا استوار نامقی، هنرمند مرمتگر کاشی بنا‌های تاریخی است که از سال ۵۶، بعد از گرفتن دیپلم و آموزش‌هایی در اصفهان و فنی و حرفه ای، به عنوان کارآموز سنتی جذب آثار باستانی قدیم شد و بعد‌ها در اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان در مشهد حضور داشت و بالاخره در میراث فرهنگی و گردشگری مشغول به کار شد. او بعد از بازنشستگی در سال ۸۸ به صورت پیمانکاری با آستان قدس و اوقاف در زمینه کاشی کاری همکاری دارد.
وی که مرمت کاشی بناهایی، چون آرامگاه خواجه ربیع، مسجد شاه یا مسجد ۷۲ تن و آرامگاه خیام، عطار و... را در کارنامه اش دارد، درباره ویژگی‌های هنر اصیل کاشی کاری بیان می‌کند: چند نوع کاشی داریم که شامل معرق است که از قطعات کوچک و کنار هم تشکیل شده است. همچنین کاشی هفت رنگی که به صورت خشت است.
استواری با بیان اینکه بعد از گذشت سال ها، تولید کاشی کمی دستخوش تغییرات بوده است، می‌گوید: در گذشته همه مراحل ساخت کاشی به شکل سنتی بود و به صورت دستی انجام می‌شد. حتی در گذشته کاشی‌ها تک تک با سوهان تراشیده می‌شدند. اما اکنون کاشی در کوره‌های برقی و گازی قرار می‌گیرد و حتی در شهر‌هایی مانند اصفهان، کاشی‌ها با لیزر برش داده می‌شوند.
وی با اشاره به اینکه که اکنون هنر کاشی کاری و کاشی پزی کمتر کارایی دارد، خاطرنشان می‌کند: نسل جدید نمی‌تواند روی این کار سرمایه گذاری کند و از آن مطمئن باشد؛ زیرا نسبت به سایر هنر‌ها حفظ آن کمی سخت شده است.
این هنرمند درباره بحث آموزش این هنر تصریح می‌کند: آموزش در خانه ملک، اوقاف، آستان قدس رضوی و کارگاه‌های خصوصی و... انجام می‌شود، اما مانند قدیم نیست و جوانان نمی‌دانند که با یادگیری این هنر و حرفه، آینده کاری خواهند داشت یا نه.
مدیر مجموعه هنرهای سنتی و صنایع دستی بنای تاریخی مصلای مشهد نیز درخصوص هنر کاشی کاری می‌گوید: ۱۰ گروه هنری در مجموعه هنرهای سنتی و صنایع دستی بنای تاریخی مصلای مشهد حضور دارند که یکی از رشته‌های این مجموعه رشته کاشی سنتی یا هفت رنگ است که معمولا در کتیبه‌ها و بنا‌های قدیمی بیشتر از آن استفاده می‌شده است.
زهره غفوریان می‌افزاید: اکنون کاربرد این هنر بیشتر در بحث مرمت بنا‌های سنتی است، اما باتوجه به آنکه اساتید این حرفه بازنشسته شده اند یا توانایی کارکردن را ندارند و برخی از آن‌ها نیز در قید حیات نیستند تا از تجربیاتشان بهره ببریم، تلاش اداره کل میراث فرهنگی و بخش معاونت صنایع دستی بر این است که در حوزه آموزش استادکارانی را در حوزه‌های مختلف از جمله بخش مرمت کاشی تربیت کنند تا از آن‌ها در آینده نزدیک در حوزه مرمت آثار هنری و بنا‌های سنتی مان بهره ببریم.
این مسئول اظهار می‌کند: در قسمت مرمت بنا، بخش تزیینات کاشی را داریم و، چون باید بافت کاشی‌های قدیمی شناخته و بر رویش کار شود، اگر قرار باشد مرمت شود، بالطبع نوع و سبک کار قدیمی کاشی باید رعایت شود. وی در ادامه خاطرنشان می‌کند: در بخش مرمت، غیر از کاشی «هفت رنگ»، معرق کاشی را نیز داریم که در یک بخش برش و چیدمان کاشی‌ها در کنار هم و در بخش دیگر نقاشی و لعاب کاری روی آن است. از طرفی اگر بخواهیم نقاشی روی کاشی را انجام بدهیم، باید نوع پخت کاشی بر اساس همان کاشی‌های قدیمی باشد. یعنی چگالی و متریالش را به دست بیاورند و باتوجه به لعاب‌هایی که درقدیم از آن‌ها استفاده می‌شد، از همان نوع استفاده کنند.
مدیر مجموعه هنرهای سنتی و صنایع دستی بنای تاریخی مصلای مشهد با اشاره به این نکته که کار در بحث مرمت مشکلات خودش را دارد، اظهار می‌کند: اکنون بخشی از کوره‌های کاشی پزی مشهد در بنا‌های قدیمی هستند که در آن‌ها از برق و گاز استفاده نمی‌شود تا بتوانند آن کیفیت و رنگ گذشته را به ما بدهند. اکنون این سبک بسیار هزینه بردار است.
وی ادامه می‌دهد: ساخت و استفاده کوره‌های قدیم سخت و هزینه بر است. بیشتر این کوره‌ها تخریب شده اند و تعداد معدودی که باقی مانده اند یا به صورت بنای قدیمی از آن‌ها محافظت می‌شود یا در بافت شهری قرار گرفته اند و جنبه زینتی دارند و اگر بخواهیم از آن کوره‌ها استفاده کنیم، باید روی استحکامشان کار شود تا بتوان از آن‌ها استفاده کرد.
وی اضافه می‌کند: سوخت قدیم این کوره‌ها نفت و هیزم بوده است که با این روش، بر آلودگی‌های شهری اضافه می‌شود و اگر بخواهیم از کوره‌های جدید که گازی و برقی هستند، استفاده کنیم، به دست آوردن آن‌ها هم مشکلات خودش را دارد. یک بخش آن این است که باید از نیروی انسانی خبره استفاده کنیم. تعدادی از آن‌ها از چهره‌های ماندگار هستند که دیگر توان این کار را ندارند.
غفوریان خاطرنشان می‌کند: ما باید از نیرو‌های جدید چه به صورت آکادمیک و چه تجربی در کنار بخش‌های علمی و عملی بهره ببریم و ابتدا شرایط پرورش و سپس همکاری با آن‌ها را فراهم کنیم.
وی در پایان تصریح می‌کند: باید مسئولان برای حفظ هنر کاشی کاری در بخش جدید و نیز مرمت بنا‌های تاریخی نگاه ویژه‌ای داشته باشند. در غیر این صورت این هنر اصیل شهرمان در لابه لای مشکلات و بی توجهی‌ها از بین خواهد رفت.