آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ بسیاری از ما تجربه شرایط سخت و دشوار را در زندگی داریم. روز‌هایی که خود را ناتوان و درمانده احساس می‌کنیم. برهه‌هایی که به آن‌ها آزمون الهی نام نهاده‌اند. خدای متعال در مواجهه با سنت ابتلا و آزمون که برای بندگان تدارک دیده است و در قرآن به آن اشاره می‌کند: «آیا مردم گمان کرده‌اند همین که بگویند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و آنان [به‌وسیله جان، مال، اولاد و حوادث]آزمایش نمی‌شوند؟»، راه‌هایی را نیز پیش‌بینی کرده است. از نمونه این راه‌ها، استغاثه است که برپایه آموزه‌های دینی، نجات‌بخشی آن بار‌ها ثابت شده است. در ادامه، این آموزه و ابعاد مختلف آن را بررسی می‌کنیم.
واژه استغاثه به معنای طلب نصرت و فریادرس‌خواهی و استمداد درحال شدت و محنت است. همچنین به معنای پناه دادن و طلب نجات از شدت و ابتلا به‌کار رفته است، از این‌رو در معنای «غوث»، دو امر نجات دادن از گرفتاری و قرار دادن انسان گرفتار در پناه حمایت خود، نهفته است. شخصی که استغاثه و طلب یاری می‌کند، چنین هدف و منظوری دارد. واژه استغاثه در اصطلاح، صدا زدن و فریاد شخصی است که از دشواری واقع شده، نجات می‌دهد یا بر دفع آن پیش از وقوع، کمک می‌کند، لذا معنای لغوی در معنای اصطلاحی آن لحاظ شده است. این واژه در قرآن نیز آمده است: «فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِی مِن شِیعَتِهِ؛ آن که از پیروان او بود، دربرابر دشمنش از وی تقاضای کمک کرد» (قصص؛ ۱۵).
آیات و روایات و نیز سیره مسلمانان بر جایز بودن استغاثه به خدا دلالت دارد. فرق استغاثه به معنای دادخواهی و یاری طلبیدن در حالت سختی و شدت، با دعا این است که دعا، هر نوع خواندنی را شامل می‌شود، اما استغاثه، خواندن همراه با فریاد و یاری جستن است. همچنین استغاثه درحال شدت محقق می‌شود، اما توسل دو حالت سختی و آسانی. برخی نیز معتقدند استغاثه، توسل و دعا با هم فرقی ندارند.
با مراجعه به آموزه‌ها و سیره اهل‌بیت (ع) می‌بینیم که ایشان در زمینه‌های متعدد، شیعیان خود را به استغاثه به پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) ترغیب کرده‌اند و در سیره خودشان نیز این مهم وجود دارد. شیخ‌طبرسی، روایتی را در کتاب «مکارم‌الاخلاق» آورده است که:
«هر وقت حاجتی داشتی که خواستی از خدا طلب کمک بکنی، دو رکعت نماز بخوان و بعد از نماز در سجده این ذکر را بگو: «یا محمد! یا علی؛ای آقای مؤمنین و مؤمنات! به شما استغاثه می‌کنم به‌سوی خدا. یا محمد! یا علی! استغاثه می‌کنم به شما. استغاثه به خدا می‌کنم و استغاثه می‌کنم به محمد و علی و فاطمه و- بقیه ائمه (ع) را می‌شماری- به شما توسل می‌کنم به‌سوی خدا. اگر این عمل را انجام دهی، ان‌شاء‌ا... در همان ساعت به فریادت می‌رسند». (مکارم‌الاخلاق، ص۳۳۰) و از امام‌باقر (ع) است که فرمودند: «هرگاه دیدید امامی از آل‌محمد (ص) غایب شده است و او را مشاهده نمی‌کنید، پس به درگاه خداوند عزوجل استغاثه کنید» (کمال‌الدین، ج یک، ص۳۲۸، باب۳۲، ح۸).
در قرآن کریم علل بی‌شماری همچون توجه به ربوبیت خدا، سختی، ظلم، عذاب و نجات فرزند برای استمداد از درگاه پروردگار آمده است؛ همچون استغاثه به خدا برای اجابت دعا «إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ ...؛ (به یاد آرید) هنگامی که استغاثه و زاری به پروردگار خود می‌کردید، پس دعای شما را اجابت کرد...» (انفال، ۹)؛ یا استغاثه درماندگان در آخرت «.. وَإِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغَاثُوا بِمَاءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا؛ اگر (از شدت عطش) شربت آبی درخواست کنند، آبی مانند مس گداخته سوزان به آن‌ها دهند که صورت‌ها را بسوزاند و آن آب، بسیار بدشربتی و آن دوزخ، بسیار بدآسایشگاهی است» (کهف، ۲۹).
همچنین، قرآن در تعریف ماجرای حضرت موسی (ع)، از تعبیر استغاثه سخن به میان آورده، دادخواهی شخصی از آن نبی الهی را بیان می‌کند: «.. فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَى الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ...؛ آن شخص شیعه از موسی (ع) دادخواهی کرد و یاری علیه آن دشمن خواست» (قصص، ۱۵).
از دیگر تصریحات قرآن به مسئله استغاثه را در آیه۱۷ سوره احقاف می‌بینیم که می‌فرماید: «وَ الَّذِی قَالَ لِوَالِدَیْهِ أُفٍ لَکُمَا أَ تَعِدَانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی وَ هُمَا یَسْتَغِیثَانِ ا... وَیْلَکَ آمِنْ إِنَ وَعْدَ ا... حَقٌ ...؛ و فردی که به پدر و مادرش می‌گوید: اف بر شما! آیا به من وعده می‌دهید که من روز قیامت مبعوث می‌شوم، درحالی‌که پیش از من اقوام زیادی بودند (و هرگز مبعوث نشدند)! و آن دو پیوسته فریاد می‌کشند و خدا را به یاری می‌طلبند که وای بر تو، ایمان بیاور که وعده خدا حق است!»
غوث از القاب امام‌زمان (عج) است و در برخی دعا‌ها ازجمله دعای فرج و زیارت آل‌یاسین، این لقب درباره امام‌مهدی (عج) به‌کار رفته است. در «مصباح کفعمی» آمده است برای استغاثه به امام‌زمان (عج) باید دو رکعت نماز به‌جای آورد که در رکعت اول آن پس از سوره حمد، سوره فتح و در رکعت دوم، سوره نصر را خواند. پس از نماز نیز دعایی را که با عبارت «سَلامُ ا... الکامِلُ التّامُّ الشّامِلُ العامُّ...» شروع می‌شود، قرائت کرد. آن‌گاه حاجت خود را طلب کرد. کفعمی گفته است این نماز را باید در زیر آسمان (جایی که مسقف نباشد) به‌جای آورد و قبل از آن غسل کرد (بلدالامین، ص۱۴۵).
در بسیاری از آیاتی که از استغاثه سخن به میان آمده، به اجابت آن از سوی خداوند نیز تصریح شده است. استغاثه حضرت نوح (ع) نیز از نمونه‌هایی است که با اجابت همراه شد و خداوند، او و اهلش را از سختی بزرگ رهانید: «ونوحًا اِذ نادی مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واَهلَهُ مِنَ الکَربِ العَظیم» (انبیا، ۷۶).
آیه۸۴ سوره انبیا نیز به اجابت استغاثه ایوب (ع) و برطرف شدن گرفتاری وی اشاره می‌کند: «واَیّوبَ اِذ نادی رَبَّهُ اَنّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ... فَاستَجَبنا لَهُ فَکَشَفنا ما بِهِ مِن ضُرّ...»، آیه۸۷ سوره یادشده نیز به اجابت استغاثه ذوالنون (یونس (ع)) و نجات وی از غم اشاره می‌کند: «وذَا النّونِ اِذ ذَهَبَ... فَاستَجَبنا لَهُ ونَجَّینهُ مِنَ الغَمِّ...». علاوه‌بر این، آیه۶۲ سوره نمل: «اَمَّن یُجیبُ المُضطَرَّ اِذا دَعاهُ ویَکشِفُ السّوءَ...» و نیز آیه «وکَذلِکَ نُنجِی المُؤمِنین» متضمن این وعده است که خداوند، استغاثه افراد مضطر و درمانده را اجابت می‌کند و مؤمنان را از غم و اندوه می‌رهاند.
مغیث، از نام‌های خداوند است که در فراز۵۹ از دعای جوشن‌کبیر به آن اشاره شده است: «یا غِیاثَ مَنْ لا غِیاثَ لَهُ؛ای فریادرس آن که فریادرسی ندارد» و در برخی دعا‌ها با عبارت «یاغیاث المستغیثین؛ای فریادرس فریادخواهان!» به این نام خدا اشاره شده است. امام‌حسین (ع) در روز عاشورا، خدا را با این نام خوانده‌اند (مقتل‌الحسین، ۱۴۲۶ق، ص۲۸۳). در روایتی به نقل از امام‌صادق (ع) آمده است: «خدا می‌تواند تو را یاری کند و به پناهگاه ببرد، پناه دهد آن جایی که هیچ پناه‌دهنده‌ای نیست» (توحید صدوق، ص۲۳۰، ح۵).
در روایات اهل‌سنت نیز استغاثه به غیرخدا وارد شده است (مجموع فتاوی و رسائل، ج۷، ص۹۶). برخی دانشمندان اهل‌سنت، استغاثه به پیامبر (ص) را مستحب دانسته‌اند؛ به‌ویژه هنگام گرفتاری‌ها بر آن تأکید شده است (توسل و رابطه آن با توحید، ص۲۷).
در حدیثی آمده است: «مردی به‌سوی پیامبر (ص) آمد و به حضرت عرض کرد:ای رسول خدا! احشامم از بین رفت، راه امید بسته شد، از خدا بخواهید به فریاد ما برسد. رسول خدا (ص) دو دستش را بالا برد و سه‌بار گفت: خدایا ما را با آب سیراب کن» (صحیح بخاری، ج یک، ص۲۴۳ ب۴، ح۱۰۱۳).
این روایت به این امر اشاره می‌کند که در هنگام سختی می‌توان از بزرگان دینی کمک خواست.
علاوه‌بر این روایات، می‌توان به احادیثی درباره استغاثه استناد کرد که درمورد شفاعت و توسل در کتاب‌های روایی اهل‌سنت آمده است؛ زیرا معنی استغاثه، شفاعت و توسل، به‌هم نزدیک است و هر سه به این معناست که انسان وسیله‌ای نزد خداوند داشته باشد (المواهب‌اللدنیه، ج۳، ص۶۰۵).
استغاثه، بحثی است که بعد از مطرح شدن شبهات وهابیت، به آن توجه شده است، علمای قدیمی شیعه درمورد آن بحث جداگانه‌ای ندارند و آن را درضمن توسل و یکی از راه‌های توسل و همچنین درضمن آداب ادعیه و زیارات و در بحث‌های مختلف فقهی بیان کرده‌اند. برخی علما با ذکر کردن زیارات، ادعیه، نماز و حکایاتی که در آن‌ها استغاثه به معصومین (ع) شده است، استغاثه را جایز دانسته‌اند و با نقل آن‌ها، دیگران را به‌صورت ضمنی بر این کار ترغیب و گاهی آن را به‌صورت یکی از مستحبات، ذکر کرده‌اند.
علاوه‌بر این‌ها، بعد از ظهور وهابیت و ترویج شبهات درمورد توسل و استغاثه، گروهی از علمای شیعه کتاب‌های متعددی در نقد عقاید آن‌ها نوشته و بر جواز استغاثه تصریح کرده‌اند؛ البته علمای شیعه همیشه بر این مطلب تأکید می‌کنند اگر فردی که دچار مشکل شده است از بزرگان دینی به گونه‌ای درخواست کمک کند که اذن خدای متعال را نادیده بگیرد، دچار شرک می‌شود، ولی اگر بزرگان دین او را مستقل نبیند و برآورده شدن حاجت خود را به اذن خدا بداند، در این صورت استغاثه جایز است.