«صادرات فرش دستباف از خراسان رضوی در نیمه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل ۹۰ برابر افزایش داشته است.» این خبری است که رئیس اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در آبان‌ماه امسال اعلام کرد و اگر چه امیدبخش بود، اما به نظر می‌رسد گره‌های کوری در مسیر هزارتوی تولید فرش دستباف در سال‌های اخیر وجود دارد. از گرانی مواد اولیه تا تحریم‌هایی که مشکلات جدی را در رونق اقتصادی این صنعت رقم زده است.
در همین راستا برپایی چهاردهمین نمایشگاه تخصصی فرش دستباف در مجموعه نمایشگاه بین‌المللی مشهد علاوه بر اینکه می‌تواند فرصتی برای نمایش هنر، اصالت و زیبایی فرش ایرانی باشد و زمینه‌ساز تعامل تولیدکنندگان، صادرکنندگان و خریداران را فراهم کند، زمان مناسبی برای واکاوی چالش‌های تولید، عرضه و صادرات فرش دستباف از سوی کسانی است که رج به رج زندگی خود را با این حرفه گره زده‌اند.
هنر، اصالت، نقش و طرح ایرانی، رنگ و زیبایی چشم‌انداز هر مخاطبی است که با مجموعه‌های دیدنی از فرش‌های تولیدکنندگانی از خراسان رضوی در سالن مفاخر و محل برپایی چهاردهمین نمایشگاه تخصصی فرش دستباف روبه‌رو می‌شود. شکوه فرش‌های آویخته بر دیوار‌ها و زیبایی خیره‌کننده فرش‌هایی که مانند کتاب در مقابل دیدگان هر بازدیدکننده‌ای ورق می‌خورد، قدمت، اصالت و هنری را یادآور می‌شود که از نگاه تولیدکنندگان مورد بی‌مهری قرار گرفته است.
سرپرست مرکز ملی صنایع خلاق و فرش ایران در حاشیه بازدید از این نمایشگاه با بیان اینکه چند سالی است صنعت فرش دستباف با یک سری مشکلات خارجی و داخلی درگیر شده است، گفت: اصلی‌ترین موضوع عامل کاهش صادرات فرش دستباف در سال‌های گذشته، تحریم هاست؛ البته موضوع رفع تعهد ارزی نیز از مشکلات داخلی صادرات فرش است.
محمدرضا زارع برزشی با اشاره به اینکه در حوزه صنعت فرش دستباف دچار یک پیچ تاریخی شده ایم، بیان کرد: تولیدات باکیفیتی در فرش دستباف داریم که در دنیا می‌تواند بی رقیب باشد، اما چون در‌های صادرات به دلایل مختلف بسته شده است در این چرخه به مشکل خورده ایم. وی درباره اقداماتی که در این زمینه انجام شده است، اظهار کرد: بحث رفع تعهد ارزی، یکی از اقداماتی بود که حدود ۱۰ روز گذشته وزیر صنعت، معدن، تجارت مکاتبه‌ای با وزیر اقتصاد و رئیس کل بانک مرکزی داشتند و رفع تعهد ارزی را به مواد اولیه تقلیل دادند که بین ۱۰ تا ۲۰ درصد در قیمت فرش دستباف تأثیرگذار است.
سرپرست مرکز ملی صنایع خلاق و فرش ایران با اشاره به روند نزولی صادرات فرش ایران در ۲۰ سال اخیر، گفت: در یک مقطع زمانی صادرات فرش ایران در حدود ۲ میلیارد دلار بود، در ۲۰ سال اخیر صادرات فرش از ۶۰۰ یا ۷۰۰ میلیون بیشتر نشده است و بعد از آن سیر نزولی داشته ایم تاکنون که به عدد ۶۰ میلیون دلار رسیده است.
موضوع تحریم‌ها به ویژه تحریم‌های دومرحله‌ای که اتفاق افتاد، حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد تأثیرگذار بود و نکته دیگر با تعهد ارزی‌ای که ایجاد شد در بعضی مواقع کم اظهاری انجام شد یا رغبتی برای صادرات وجود نداشت. این موضوع را باید بپذیریم مشکلاتی که در ۲۰ سال اتفاق افتاده است در یک یا دو سال حل نمی‌شود و همتی همه جانبه را می‌طلبد.
رئیس اتحادیه صنف فرش دستباف مشهد نیز با بیان این دغدغه اصلی تولیدکنندگان و صادرکنندگان به شهرآرا گفت: سهم بازار صادراتی ما کم شده است. در دنیا علاقه مندی به فرش ایرانی وجود دارد، اما به دلیل جایگزین شدن سایر کف پوش ها، مسائل مختلف و اینکه مراودات خارجی ما کم شده است، همه این موارد دست به دست هم داده و گرفتار یک نوع خودتحریمی شده ایم که نیاز به کمک دولت داریم.
هادی مخملی با بیان اینکه نباید بگذاریم به فرش دستباف بی مهری شود، اظهار کرد: فرش دستباف مشاغل زیادی را دربرمی گیرد. کمک کننده اشتغال روستایی است و اگر با اقداماتی نظیر برداشتن موانع صادرات، رفع مشکل تعهد ارزی و تأمین بیمه قالی بافی و ارائه تسهیلات از آن حمایت شود، انگیزه تولیدکنندگان را بالا می‌بریم.
وی با اشاره به طرح و نقش‌های بی بدیل فرش دستباف در خراسان رضوی بیان کرد: کارگاه‌های تولید مواد اولیه باکیفیت بالای بسیار زیادی داشتیم و تقریبا یک سوم مواد اولیه شرق کشور را تأمین می‌کردیم، اما آنچه از این کارگاه‌ها باقی مانده، انگشت شمارند و چرخه تولید فرش دستباف نیاز به مرمت دارد.
«فرش ما را در دنیا همه می‌شناسند، اما در سال‌های اخیر بازاریابی نشده است.» محمدرضا صرافان، یکی از قدیمی‌ترین تولیدکنندگان فرش دستباف، این مسئله را مهم‌ترین دغدغه جدی این هنر و صنعت دانست و در بیان این مسئله گفت: نسل آینده دیگر فرش ایرانی را نمی‌شناسد. نیاز به تبلیغات جدی داریم. رقبای دیگر در افغانستان، پاکستان، چین و هند شبیه فرش‌های ایرانی را می‌بافند و با قیمت کمتر عرضه می‌کنند، اما کیفیت فرش ایرانی را ندارد.
این تولیدکننده با اشاره به مشکل اصلی کاهش صادرات فرش دستباف، بیان کرد: فرش وقتی صادرات ندارد، از رونق می‌افتد. شبیه وضعیتی که اکنون دچارش شده ایم. فرش بافته می‌شود، اما صادر نمی‌شود به همین خاطر است که بسیاری از بزرگان فرش ایران، از این حرفه خارج شده اند و به کسب و کار‌هایی مثل ساخت وساز رو آورده اند.
«گرانی مواد مرغوب اولیه کمر ما تولیدکنندگان را شکسته است.»
ثاقب تقی پور که بیش از چهل سال است به تولید فرش دستباف اشتغال دارد با بیان این نکته، مهم‌ترین مشکل تولیدکنندگان فرش را گرانی مواد اولیه تولید مطرح کرد و گفت: نظارتی بر این موضوع صورت نمی‌گیرد؛ مثلا ابریشم را با هر قیمتی که دوست دارند، می‌فروشند.
این تولیدکننده در بیان دیگر دلایلی که باعث رکود این بازار شده است، افزود: فرش دستباف در سبد خرید خانوار ضروری محسوب نمی‌شود. کسانی که وضع مالی خوبی دارند می‌خرند، کسانی هم که نمی‌توانند، فرش ماشینی را جایگزین می‌کنند. ما به عنوان تولیدکننده، مرغوب‌ترین مواد اولیه از ابریشم تا پشم را تهیه می‌کنیم و حتی از رنگ‌های گیاهی که خیلی گران است، استفاده می‌کنیم که همه این موارد در قیمت تمام شده تأثیرگذار است. از طرف دیگر صادراتی هم نداریم. در سال‌های خیلی قبل فقط یک فرش ۱۲ کیلو با ۷۰ رج را به آلمان صادر و ۶ هزار دلار دریافت می‌کردیم که در این سال‌ها صادرات نیز متوقف شده است.
«وخامت حال فرش دستباف را هنوز درک نکرده ایم.» محمد فرزین فرشچی به عنوان چهارمین نسل از خانواده تولیدکنندگان فرش دستباف است که دوران اوج و فرود فرش دستباف را تجربه کرده است و در این باره گفت: صنعت فرش ایران دو عامل افول دارد. یک عامل تغییر در ساختار بافت و تولید فرش و عامل دیگر وابسته به دولت است.
این تولیدکننده با مقایسه فرایند زنجیره تولید در گذشته و امروز، بیان کرد: صنعت فرش یک زنجیره است ابتدایش پشم چینی، نخ ریسی، رنگرزی، دارکشی، بافت، فروشنده جزء، دلال، خریدار کل، باربری و بیمه حمل و در نهایت صادرات به آلمان است. این زنجیر زمانی مستحکم بود، تمامی مراحل درست و به بهترین شکل اتفاق می‌افتاد و رقابت پذیر نبود. اما اکنون که مثلا پشم چینی با آب آهک انجام و چربی فرش گرفته می‌شود، رنگ پذیری اش به یک‌دهم می‌رسد به همین دلیل فرش‌های امروزی بعد از ۱۰ سال بور می‌شوند یا موارد دیگر که این چرخه را فرسوده کرده است.
این تولیدکننده با اشاره به اینکه بازاریابی، بازارسازی و بازارداری در اوج شکوفایی فرش دستباف ایرانی در نهایت خودش بود، افزود: زمانی بازار جهان در اختیار ما بود. رقم صادرات در بهترین حالت یک میلیارد و هشتصد دلار در سال بود، اما این رقم اکنون به ۷۰ میلیون دلار رسیده است. زمانی ما یک بیماری را درمان می‌کنیم که به وخامت آن پی ببریم؛ اما وقتی که سرطان را یک سرماخوردگی تلقی کنیم متوجه عمق فاجعه نمی‌شویم، فرش دستباف ایرانی در چنین شرایطی است.