به گزارش شهرآرانیوز یک، دو، سه، چهار؛ به‌اندازه شمارش همین اعداد طول کشید. تاریخ کشور ساعت۵:۲۶ صبح پنجم دی‌ماه۱۳۸۲ را هیچ‌وقت فراموش نمی‌کند. وقوع حادثه دقیقا در همین لحظه بود. مردم بم از چندروز قبل بار‌ها تکانه‌ها را احساس کرده بودند، اما انگار نه مردم و نه مسئولان هیچ‌گاه این شواهد را جدی نگرفتند.
زمین‌لرزه ۶.۶ریشتری صبحگاه مرگ‌بار پنجم دی‌ماه تنها در چند‌ثانیه کوتاه یکی از شهر‌های تاریخی کشور را ویران کرد، حدود ۴۰هزار نفر را به خواب ابدی فرو برد و ۳۰هزار نفر را مجروح و هزاران نفر را بی‌خانمان و بی‌سرپرست کرد. حالا بیست‌سال پس از وقوع این حادثه تلخ، درست در روزی که به همین بهانه روز ملی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی نامیده شده است، وضعیتی مشابه را برای کلان‌شهر مشهد، با شرایط خاص خودش در نظر می‌گیریم؛ پایتخت معنوی ایران که علاوه بر حدود ۴میلیون نفر جمعیت مجاور، سالانه از حدود ۳۰ میلیون نفر زائر میزبانی می‌کند.
«زلزله‌ای به بزرگی ۶.۶ ریشتر، مشهد و مناطق اطراف مشهد را لرزاند. صبح امروز، پنجم دی ماه، زلزله‌ای به بزرگی ۶.۶ ریشتر، مشهد و پانزده شهرستان را در خراسان رضوی لرزاند. زلزله ساعت ۵:۵۷ در عمق ده کیلومتری زمین رخ داد. هنوز جزئیاتی از تلفات جانی و مالی این حادثه در دست نیست.» همین قدر کوتاه و ترسناک. همه این جملات متن خبری فرضی از وقوع یک زلزله نسبتا خطرناک در مشهد است؛ خبری که اگرچه در واقعیت به وقوع نپیوسته، اما خواندن چند جمله از آن باز هم ترس و دلهره را به ذهن و روحمان مستولی می‌کند.
محاصره شهر مشهد در حصار گسل ها، فعالیت بیش از ۲۳ گسل فعال در خراسان رضوی و ثبت بیش از ۱۲۷ زلزله بالای ۳.۵ ریشتر در استان ظرف ۱۰ سال اخیر، همه وهمه عواملی هستند که حتی در حالت پیش فرض، خبر وقوع زلزله شش ریشتری را در ذهن و فکرمان به «کابوس زلزله» تبدیل می‌کنند. به استناد آمار منتشرشده از سوی اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی، در این استان ۵ هزارو ۴۷۷ هکتار سکونتگاه غیررسمی وجود دارد که ۳ هزارو ۸۹۴ هکتار آن مربوط به شهر مشهد است.
این ارقام با پوشش ۱۰ درصدی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور، استان را در رتبه دوم سکونتگاه‌های غیررسمی قرار داده است. از سوی دیگر سکونت بیش از یک سوم جمعیت مشهد، یعنی عددی حدود یک میلیون و ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار نفر در حاشیه شهر مشهد هم مزید بر علت شده است. همه این عدد و رقم‌ها از معضل بغرنج تری پرده برمی دارد؛ معضلی که غافل گیری مردم ذات آن است و حالا با سیر صعودی افزایش این آمار، چگونگی مقابله شهر را با حوادث غیرمترقبه‌ای نظیر زلزله به یک بحران اساسی تبدیل کرده است.
استان خراسان رضوی جزو مناطق زلزله خیز به شمار می‌رود. آمار چهل سال گذشته نشان می‌دهد که بیش از نیمی از قربانیان زمین لرزه در ایران را قربانیان این استان تشکیل داده اند. بر هیچ کس پوشیده نیست که ساختمان‌های بلند مشهد در مقابل زلزله آسیب پذیرند.
به گفته سمانه نصراللهی، رئیس اداره برنامه ریزی مسکن و بازآفرینی شهری راه وشهرسازی خراسان رضوی، در کشور ۱۶۷هزار هکتار بافت هدف، از سه گونه بافت‌های فرسوده، سکونتگاه‌های غیررسمی و بافت‌های تاریخی وجود دارد که سهم بافت ناکارآمد شهری استان ما از این عدد حدود ۱۷ هزار هکتار است.
این عدد، یعنی ۱۷ هزار هکتار از مساحت استان و جمعیت وابسته به آن، در تیررس نخست ویرانی و تخریب در وقوع یک حادثه طبیعی مانند زلزله قرار دارد. البته پیش‌تر هم سیدکیوان حسینی، رئیس مرکز تحقیقات زمین لرزهشناسی دانشگاه فردوسی مشهد، با اشاره به اینکه شهر مشهد میان دو گسل «کشف رود» در شمال و «سنگ بست-شاندیز» در جنوب قرار گرفته است، تأکید کرده بود که باید به مقاوم سازی بنا‌ها و بهسازی سازه‌ها توجه جدی شود؛ زیرا با مقاوم سازی سازه می‌توانیم از بروز خسارت‌های ناشی از آن نیز جلوگیری کنیم.
«در خراسان رضوی حدود نود گسل وجود دارد که از این میان، تعداد ۲۳ گسل فعال است. ۶۰ درصد پهنه استان مخاطره آمیز است و باید در راستای مدیریت بحران، مطابق سیاست‌های رهبر معظم انقلاب که همواره بر اصل پیشگیری استوار است، قدم برداریم.» این عبارات را مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار شهرآرا می‌گوید. محسن نجات البته معتقد است در حوزه زیرساخت‌ها و بحث مقاوم سازی سازه‌ها در استان اقدامات خوبی صورت گرفته است و به زودی از برنامه جامع تحول مدیریت بحران رونمایی خواهد شد.
نجات با اشاره به طرح‌هایی نظیر دوام ثامن که توسط شهرداری مشهد اجرا می‌شود، بیان می‌کند: در راستای آموزش مردمی، موضوع آموزش هتل داران، کارکنان شهرک‌های صنعتی و نهضت آموزش همگانی پدافند غیرعامل در دست اجرا قرار دارد. او تأکید می‌کند: در حوزه زیرساخت‌ها و مقاوم سازی، اقدامات بزرگی در مشهد صورت گرفته است.
ماده ۱۴ قانون مدیریت بحران تأکید می‌کند که آموزش همگانی در اولویت اجرا قرار بگیرد؛ ما هم براین اساس لقمه‌های دانش را در بستر آموزش کمک‌های اولیه اجرایی کرده ایم. مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی با اشاره به استقرار جمعیت سیال در حاشیه شهر مشهد، بیان می‌کند: هفته کاهش آثار بلایای طبیعی فرصتی است تا مهندسی مجددی داشته باشیم.
نجات اظهار می‌کند: برنامه تحول مدیریت بحران برای مشهد و استان طراحی شده و در مراحل پایانی قرار دارد. این برنامه به زودی با رویکرد دو حادثه مشخص زلزله و سیل رونمایی خواهد شد. او با بیان اینکه تدوین بسته مرتبط با زلزله در این برنامه به انتهای کار رسیده است، اظهار می‌کند: در این برنامه اقدامات پیشگیرانه قبل از وقوع زلزله تبیین شده است و براین اساس از دستگاه‌های مرتبط اقدامات پیشگیرانه را مطالبه خواهیم کرد. همه دستگاه‌هایی که در ماده ۱۴ قانون مدیریت بحران در حوزه سیل و زلزله، «تکلیف محور» تعریف شده اند، باید برنامه کنترل پروژه‌ای اقدامات خود را ارائه دهند.
نجات ادامه می‌دهد: این کار از همین هفته کلید خورده است و به دنبال آن همه دستگاه‌های تکلیف محور دعوت می‌شوند؛ مفاد قانونی مرور و چارت برنامه تحول برای این دستگاه‌ها اجرایی می‌شود. این برنامه در شورای مدیریت بحران استان به زودی تثبیت خواهد شد.
او می‌افزاید: این برنامه روبه جلو و جهشی است و با نگاه ویژه به حاشیه شهر و بافت فرسوده در راستای سیاست‌های کاهش خطر استان خواهد بود.
رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد نیز با اشاره به وجود بیست پایگاه مدیریت بحران در شهر، بیان می‌کند: هریک از این پایگاه‌ها با مساحت حدود هزار مترمربع در مشهد تعریف شده است. شمار این پایگاه‌ها تا پایان این دوره مدیریت شهری به سی پایگاه خواهد رسید.
کلیدری اظهار می‌کند: درمجموع در حوزه حوادث غیرمترقبه مثل زلزله، امکانات حرف اول را می‌زند؛ درهمین راستا تا پایان امسال قرار است همه مناطق شهرداری به امکاناتی نظیر ژنراتور، لوازم امدادی و موتوربرق تجهیز شوند. او برگزاری برنامه آموزشی ویژه مدیران با عنوان «مدیریت در زمان سوانح» را از برنامه‌های ویژه شهرداری، هم زمان با پنجم دی ماه، روزمقابله با بلایای طبیعی، بیان می‌کند و می‌گوید: برگزاری مانور زلزله در مناطق شهرداری و اختتامیه مسابقات دوام ثامن در تاریخ هفتم دی ماه از جمله برنامه‌های ویژه ما در این هفته است.
رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد تأکید می‌کند: تاکنون بالغ بر ۱۵ هزار نفر از شهروندان به صورت رایگان در طرح دوام ثامن آموزش دیده اند. هر داوطلب در دوام ثامن حدود چهل ساعت آموزش‌های مرتبط با کمک‌های اولیه، امداد ونجات و مدیریت امداد و نجات می‌بیند. او با اشاره به وجود برخی خانه‌های فاقد اصول ساخت وساز در مناطق ۲، ۳، ۵ و ۶ شهر مشهد بیان می‌کند: در مشهد شهرداری در بحث سیل ورود خوبی داشته و تاکنون بالغ بر ۳۲۲ کیلومتر از دریچه‌های کانال‌ها پاک سازی شده است. کلیدری اظهار می‌کند: از شورای شهر قول گرفتیم برای سال آینده بودجه‌ای را برای ایجاد فضا‌های ایمن شهری اختصاص دهند.
عضو هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی استان نیز از اجرای دستورالعمل ساخت وساز در نواحی گسلی خبر می‌دهد و می‌گوید: از فروردین ۱۴۰۱ در نظام مهندسی خراسان رضوی این دستورالعمل را اجرایی کرده ایم. یعنی برای ساختمان‌هایی که در محدوده مدنظر قرار دارند، در پروانه شهرداری موقعیت زلزله خیزبودن آن‌ها لحاظ می‌شود.
ناصر ظریف مقدم با بیان اینکه مشهد یکی از شهر‌های آزمایشی اجرای این دستورالعمل در کشور است، بیان می‌کند: براساس این دستورالعمل نوار دویست متر عرضی در محدوده گسل خیز در نظر گرفته می‌شود و در این محدوده استاندارد خاصی برای ارتفاع ساختمان، فاصله ساختمان‌ها از یکدیگر، نحوه محاسبه پی‌ساختمان و... لحاظ می‌شود.
«شهر مشهد در مجموع با چهار گسل اصلی، یعنی از شمال با گسل‌های کشف رود و توس و از جنوب با گسل‌های مشهد-چناران و گسل سنگ بست احاطه شده است.» این جمله را هم میلاد مرادنیا، دانش آموخته دکتری شهرسازی بر زبان می‌آورد و می‌گوید: نزدیک‌ترین گسل به شهر مشهد از جنوب گسل مشهد-چناران است که مهم‌ترین مسیر حرکت آن ارتفاعات جنوبی و مشخصا مکان دقیق عبور آن به موازات کوه پارک است.
وی با بیان اینکه بخش‌هایی از این گسل از جنوب به داخل شهر وارد شده است، ادامه می‌دهد: این قسمت‌ها بخش‌هایی از محدوده کوهستان پارک، انتهای وکیل آباد از تقاطع پل برونسی را قطع می‌کند و تا انتهای بولوار دندان پزشکان و فارغ التحصیلان را تحت شعاع قرار می‌دهد. این کارشناس شهرسازی بیان می‌کند: این گسل انتهای بولوار اقبال، انتهای بولوار لادن و اواسط بولوار شهید صیاد شیرازی و انتهای هاشمیه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
مرادنیا با اشاره به اینکه شواهد وجود ساختاری گسل به معنای فعال یا غیرفعال بودن آن محسوب نمیشود، تأکید می‌کند: یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌هایی که در معرض خطر جدی قرار دارد، جاده طرقبه و انتهای بولوار وکیل آباد در تقاطع پل شهید برونسی و خط مترو است.
مرادنیا اظهار می‌کند: مهم‌ترین موضوعی که باید در محدوده‌های شهری رعایت شود، بارگذاری کاربری‌های پارکی و فضای سبز، کاهش تراکم و طبقات در مناطق مستعد، ایجاد ضوابط ساخت در پهنه‌های گسلی و اخذ تعهدنامه توسط مرجع صادرکننده پروانه از مالک و مهندس محاسب پروژه است.
این کارشناس حوزه شهرسازی با بیان اینکه تهاتر زمین‌های موجود در پهنه‌های پرخطر توسط شهرداری باید اولویت قرار بگیرد، می‌گوید: جابه جایی ساختمان‌های با اهمیت بالا (نظیر بیمارستان ها، مراکز دولتی، جایگاه‌های سوخت و مراکز آموزشی) در مرکز و محدوده خطر هم باید در اولویت قرار گیرد.
اکنون سؤال اینجاست که کلان شهر مشهد چقدر برای وقوع زلزله آماده است. همین پرسش را از مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی می‌پرسیم.
نجات این طور پاسخ می‌دهد: طرح این سؤال را از نظر علمی قبول ندارم، اما قبول دارم که استان ما مخاطره پذیر است؛ بنابراین طبیعتا ما باید در راستای پیشگیری قدم برداریم. پاسخ کلیدری نیز به این پرسش این طور است: به این سؤال نمی‌توان در لحظه پاسخ داد. در حقیقت این سؤال را هیچ کس نمی‌تواند به صورت دقیق پاسخ دهد. با همه این‌ها اینکه شهروندان قبل از وقوع یک حادثه غیرمترقبه آموزش ببیند، تنها یک روی سکه است و نکته مهم‌تر آمادگی شهر و زیرساخت‌های شهری در برابر بلایای طبیعی نظیر زلزله است.
مشهد در حصار گسل‌ها قرار دارد. اینکه تا چه اندازه متولیان ذی ربط از انجام ساخت وساز‌های جدید در حریم این گسل‌ها جلوگیری کرده اند، چقدر بر مقاوم سازی ساختمان‌های پرخطر و اماکن پرتردد نظیر بیمارستان‌ها نظارت کرده اند و اینکه تا چه اندازه در تعیین مناطق در معرض خطر، افزایش تاب آوری جامعه، مقاوم سازی سازه ها، افزایش پناهگاه‌ها و... مثمرثمر بوده اند، همه وهمه، از مسائلی هستند که در حوزه پدافند غیرعامل به توجه و برنامه ریزی بیشتر نیاز دارند.