حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ شاید این مثل را شنیده باشید که می‌گویند تنهایی فقط برازنده خداست؛ خدایی که همه مخلوقات را جفت آفریده و برای انسان نیز جفت و همسری برگزیده است؛ آن‌چنان که در قرآن کریم می‌خوانیم: «و از نشانه‌هاى او، این است که همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا درکنار آنان آرامش یابید و درمیانتان، مودت و رحمت قرار داد» (سوره روم، آیه۲۱). به مناسبت میلاد حضرت فاطمه (س) و روز زن به سراغ آداب انتخاب همسر در آیات و روایات رفته‌ایم.
شهیدمطهری درباره نقش ارزنده ازدواج می‌گوید: «یک پختگی و پویایی وجود دارد که جز در پرتو ازدواج و تشکیل خانواده پیدا نمی‌شود، در مدرسه پیدا نمی‌شود، در جهاد با نفس پیدا نمی‌شود، در نماز شب پیدا نمی‌شود. این کمالات را فقط باید در ازدواج و تشکیل خانواده به‌دست آورد». (مرتضى مطهرى، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، ۱۳۷۱، ص ۳۹۸).
آیت‌ا... مکارم‌شیرازی نیز در این زمینه می‌نویسد: «بعد از ازدواج، شخصیت انسان تبدیل به یک شخصیت اجتماعی می‌شود و خود را مسئول حفظ همسر و آبروی خانواده و تأمین وسایل زندگی فرزندان آینده می‌بیند؛ به همین دلیل، تمام ابتکار و استعداد خود را به‌کار می‌گیرد و از ظرفیت‌های وجودی خود، کمال استفاده را می‌برد و به بالندگی بیشتری نائل می‌شود». به‌دلیل همین ارزش و اهمیت است که در آموزه‌های اسلامی، توصیه‌های بسیاری درباره ازدواج آمده است. در ادامه برخی از این توصیه‌ها را مرور می‌کنیم.
در اهمیت تشکیل خانواده برای پیمودن مسیر زندگی آموزه‌های زیادی دارد شرع، ازدواج را پیوندی رسمی بین زن و مرد می‌داند، به شرط آنکه بالغ باشند و این پیوند مقدس طبق شرایط شرعی و قانونی انجام گرفته باشد؛ پیوندی که هم مایه انس و مهربانی بین زن و مرد است و هم موجب شکل‌گیری کانون خانواده می‌شود؛ کانونی که از منظر اسلام دارای اهمیت بسیار است؛ آن‌چنان که رسول خدا (ص) درباره‌اش می‌گویند: «هیچ کانونی در اسلام برپا نشده است که نزد خداوند از کانون ازدواج، محبوب‌تر و عزیزتر باشد»؛ کانون محبوبی که منشأ خیر‌های بسیاری برای ماست و یکی از راه‌های رسیدن به کمال و پختگی معرفی شده است.
هرچند در آموزه‌های اسلام، ازدواج در هر سنی مبارک خوانده شده است، قاعده و اصل کلی را بر جوانی گذاشته‌اند؛ سنی که شخص از لحاظ روانی و جسمی، نیازمند همراه و همدم است و توانایی پذیرش مسئولیت‌های ازدواج را نیز دارد. براساس روایتی که از امام‌صادق (ع) نقل شده است، شخصی به امام (ع) گفت: «ما فرزندان خود را در کودکی به ازدواج درمی‌آوریم». امام‌صادق (ع) در جواب فرمودند: «اگر آنان را در خردسالی و سنین کم به ازدواج درآورید، بسیار بعید است که با هم انس و الفت بگیرند» (شیخ حرعاملى، وسائل‌الشیعه، ج ۲۰، ص ۱۰۴، باب ۴۶، ح یک). این روایت باتوجه‌به «دشواری انس»، ازدواج در سنین کم را مناسب نمی‌داند.
در برخی روایات، ملاک‌هایی برای ازدواج بیان و توصیه شده است که در انتخاب همسر درنظر گرفته شود؛ تدین، خوش‌اخلاقی و خانواده خوب، از ملاک‌های سفارش‌شده در روایات برای انتخاب همسر است. از دیدگاه فقها، ازدواج به‌خودی‌خود مستحب مؤکد است، اما برای شخصی که با ازدواج نکردن به گناه می‌افتد، واجب است. مسلم است که یکی از این معیار‌های مهم، مربوط‌به بعد دینی فرد است. برپایه روایتی، پیامبر اسلام (ص) شخصی را به ازدواج با افراد متدین سفارش کرده‌اند (شیخ حرعاملى، پیشین، ج ۲۰، ص ۲۰، باب ۲، ح ۷).
در کتاب مکارم‌الاخلاق، امام‌صادق (ع) در روایتی می‌فرمایند: «با خاندان شایسته ازدواج کنید؛ زیرا ویژگی‌های خانوادگی به فرزندان منتقل می‌شود» (طبرسی، مکارم‌الاخلاق، ۱۳۷۰ش، ص ۲۰۳). از امام‌رضا (ع) نیز نقل شده است که از ازدواج با فرد بداخلاق بپرهیزید. ایشان در حدیث دیگری به زنان توصیه کرده‌اند: «هنگامی که مردی از شما خواستگاری کرد که از دین و اخلاق او راضی بودید، به ازدواج با او رضایت دهید و مبادا فقر او، شما را از این رضایت بازدارد» (میزان‌الحکمه، ج ۴، ص ۲۸۰).
همان‌طور که اشاره کردیم، محبت و انس یکی از نتایج مهم ازدواج است. این امر به خودی‌خود به‌وجود نمی‌آید، بلکه آداب و ظرفیتی لازم دارد؛ آدابی که باید زن و مرد آن را بیاموزند و ظرفیتی که برای مهر ورزیدن باید در خود ایجاد کنند. پیامبر اکرم (ص) در دو روایت به این جنبه از روابط زن و مرد در ازدواج اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «اگر مردی به همسر خود بگوید من تو را دوست دارم، این سخن هرگز از قلب زن بیرون نمی‌رود». ایشان در حدیثی دیگر چنین می‌فرمایند: «حق مرد بر زن این است که زن ملازم خانه باشد و به شوهرش، دوستی و محبت و مهربانی کند و از به خشم آوردن او اجتناب کند و آنچه مورد رضایت اوست، انجام دهد». مشخص است که فرد برای رعایت این نکات، باید مهارت‌های موردنیاز آن را به‌دست آورده باشد و به‌اصطلاح به رشد عاطفی رسیده باشد.
این روز‌ها نداشتن توان مالی، مانعی برای ازدواج دانسته می‌شود، درحالی‌که با مرور توصیه‌های ائمه‌اطهار (ع)، متوجه می‌شویم این بزرگان مضیقه مالی را دلیلی برای دوری از ازدواج ندانسته‌اند و حتی برعکس، این موضوع را نهی کرده‌اند؛ چنان‌که امام‌صادق (ع) فرموده‌اند: «هرکه از ترس فقر ازدواج نکند، به لطف خداوند بدگمان شده است؛ زیرا خداوند می‌فرماید اگر آنان فقیر باشند، خداوند از فضل و کرم خود بی‌نیازشان می‌کند» (من‌لایحضره‌الفقیه، ج ۳، ص ۲۵۱).
همچنین توجه به معیار‌های مادی در امر ازدواج رد شده است؛ آن‌چنان که از پیامبر خدا (ص) نقل شده است: «هرکه با زنی به‌خاطر مالش ازدواج کند، خداوند او را به مال وی واگذار می‌کند و هرکه با او به‌خاطر جمال و زیبایی‌اش ازدواج کند، در او چیزی را که خوشایند او نیست، خواهد دید و هرکه با وی به‌خاطر دینش ازدواج کند، خداوند تمام این مزایا را برای او جمع می‌کند» (وسائل‌الشیعه، ج ۱۴، ص ۳۱).
این حدیث بیانگر اهمیت توکل به خداوند در امر ازدواج است. خداوندی که این پیوند را محبوب و مقدس می‌داند، قول همراهی‌اش را نیز به زوج‌ها داده است.
همان‌طور که در احادیث آمده است، توانایی فرد در پذیرش وظایف ازدواج، اهمیت بسیاری دارد؛ چون اگر زن و مرد نتوانند به‌درستی از پس ایفای نقش همسری و والدینی بربیایند، بهتر است از این کار تا رسیدن به آمادگی روانی و عقلی صرف‌نظر کنند؛ زیرا زیان‌های آن از مجرد ماندن بیشتر است؛ به همین دلیل ائمه‌اطهار (ع) توجه ویژه‌ای به بلوغ فکری افراد می‌کردند. حضرت علی (ع) در روایتی می‌فرمایند: «از ازدواج با افراد احمق و نادان پرهیز کنید». (شیخ حرعاملى، وسائل‌الشیعه، ج ۲۰، ص ۱۰۴، باب ۴۶، ح یک).
البته باید توجه کرد که بلوغ عقلی از مفاهیمی است که دارای مراتب متعدد است و بسیاری از انسان‌ها به مراتب عالی آن نمی‌رسند. معیار بلوغ عقلی در ازدواج، مرتبه‌ای است که انسان بتواند خانواده را در حد متعارف و پذیرفتنی، اداره کند.
ائمه معصوم (ع) در امر ازدواج به مقبولیت و شأن و شخصیت افراد توجه می‌کردند. با نگاهی به احادیث متوجه می‌شویم که بلوغ اجتماعی افراد برای اقدام به ازدواج، یکی از ملاک‌های مهم است. شیخ‌حرعاملى در «وسائل‌الشیعه» برخی ملاک‌ها و ویژگی‌های مهم افراد برای انتخاب همسر را بیان کرده است؛ برای نمونه گرامی داشتن همسر دربین بستگان خویش که نشانه تربیت صحیح و شکوفا شدن شخصیت اجتماعی فرد است.
آداب‌دانی همسر به‌گونه‌ای‌که وظایفش را بدون نیاز به امر و نهی دیگران انجام دهد. نهی از ازدواج با افرادی که وظایف همسری را نمی‌دانند یا نهی از ازدواج با افراد لجوج و بی‌منطق و سفارش به ازدواج با مردی که مسئولیت‌پذیر باشد و همسر و فرزندان خود را به دیگری وانگذارد. تمام این‌ها به بلوغ اجتماعی فرد اشاره می‌کند که باید در انتخاب همسر به آن توجه کرد.