به گزارش شهرآرانیوز یک ماه پیش نام «حسینیه سلسبیل» بر سر زبان‌ها افتاد. در فضای مجازی درباره تخریب آن سخن زیاد بود و تکذیب و انکار این خبر بر زبان مسئولان مختلف می‌چرخید و طبق روال معمول برای چنین خبرهایی، مسئولان از زیر بار این اتفاق شانه خالی می‌کردند و تقصیر را بر دوش یکدیگر می‌انداختند.
همان زمان شهرآرا به‌سراغ این ماجرا رفت و دو گزارش متفاوت در شهرآرانیوز و شهرآرامحله منطقه ۷ و ۸ به چاپ رساند. دو هفته پس از این ماجرا، احسان زهره‌وندی، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان‌رضوی، اعلام کرد تغییری در سرنوشت حسینیه سلسبیل رخ داده است و در این‌باره با خبرنگار صفحه تاریخ‌وهویت شهرآرا گفتگو کرد.
این گزارش حاصل صحبت درباره اتفاقاتی است که در یک ماه گذشته، نام حسینیه را به میان اخبار رسانه‌ها کشانده است و آخرین اطلاعات درباره این مکان تاریخی را پیش‌رو قرار می‌دهد. ازآنجاکه از شروع این اتفاق‌ها، بحث بر سر واجد ارزش بودن این بنا زیاد بود، یکی از محور‌های اصلی گفت‌وگوی ما با زهره‌وندی بر سر همین موضوع است. این گزارش درشماره‌های بعدی نیز پیگیری می‌شودو سرنوشت نهایی حسینیه به اطلاع خوانندگان گرامی خواهد رسید.
وقتی جدال بر سر حفظ یک بنای ارزشمند شروع می‌شود، یکی از تکیه‌گاه‌های اساسی مدافعان آن، پیشینه تاریخی‌اش است. معاون میراث، تاریخ ساخت حسینیه‌ای را که اکنون به نام سلسبیل شناخته می‌شود و نام دیگری هم دارد، به پهلوی‌اول نسبت می‌دهد و دکتر ایوانی، مشاور طرح، بنای آن را مربوط‌به پهلوی دوم می‌داند که با سبک و معماری پهلوی‌اول ساخته شده است.
ازآنجاکه میان اسناد درباره خود حسینیه نمی‌توانیم سرگذشت موثقی را پیدا کنیم، بهتر است نگاهی به تاریخچه کوچه‌ای که این حسینیه سالیان سال در آن زیسته است، بیندازیم. به‌سراغ نقشه‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۳۳ مشهد می‌رویم. در این نقشه‌ها نامی از سلسبیل نیست، اما کوچه به شکل کنونی آن وجود دارد و نام مهدی‌آباد بر سردر آن نشسته است. این نام در کتاب «جغرافیای‌تاریخی شهر مشهد»، نوشته مهدی سیدی، یک مزرعه است که حدفاصل دروازه‌های سراب و ارگ قرار دارد.
حافظ‌ابرو هم در نیمه اول قرن نهم قمری آن را یکی از مزارع بیست‌وچهارگانه شهر مشهد می‌داند. همچنین گویا چند قطعه زمین این مزرعه، وقف مسجد گوهرشاد شده است. با این حساب، این محدوده که اکنون از یک‌سو به شهیدچمران ۹ و ازسوی دیگر به خیابان دانشگاه ۱۶ راه دارد، دارای قدمتی کهن است. یک حمام و یک قنات قدیمی نیز در این کوچه با نام سلسبیل وجود داشته است که می‌توان ردپای آن را درمیان اسناد برجای‌مانده یافت.
سند برق‌رسانی به حمام سلسبیل، واقع در کوچه مهدی‌آباد، در سال ۱۳۱۹ میان اسناد آستان‌قدس‌رضوی وجود دارد. قبض پرداخت آب‌بهای منزل البرزی متعلق به آستان‌قدس به مستأجر آب قنات سلسبیل، نیز در سال ۱۳۱۵ نشان می‌دهد که نام سلسبیل پیش از اینکه بر این کوچه بنشیند، بر روی قنات آن بوده است و تاریخ این نام را در این کوچه به دوره پهلوی اول بازمی‌گرداند.
با این احوال باید گفت کوچه‌ای که حسینیه سلسبیل یا کرمانی‌ها در آن قرار گرفته است، یک کوچه نوپا نیست و باتوجه‌به وجود این ساختمان در نقشه‌های هوایی قدیمی مشهد، احتمال اینکه این بنا به دوران پهلوی‌اول مربوط باشد و عمری بیش از آنچه بیان می‌شود داشته باشد، نیز هست. البته طبق گفته اهالی، این ساختمان سال‌ها مسکونی بوده و بعد‌ها دراختیار یک هیئت مذهبی قرار گرفته است و آن‌ها نیز تصمیم به تخریب ساختمان و ساخت یک سازه چندطبقه به‌جای آن می‌گیرند.
این موضوع ما را به چند سال قبل می‌برد. زمانی که مهدیه مرحوم عابدزاده که واجد شرایط ثبت بود، تخریب شد و توانست مجوز ساخت بگیرد. زهره‌وندی توضیح می‌دهد: البته اتفاق مربوط‌به چند سال قبل بود. طرح آن‌ها با شرط‌های معماری ایرانی‌اسلامی، حفظ قبر مرحوم عابدزاده و مطابقت معماری طبقه همکف آن با معماری پیشینش تصویب شد. اکنون دیگر آن روش را اجرا نمی‌کنیم و ساختمان‌های واجد ارزش در طرح‌های شهری به همان شکل، تثبیت می‌شود تا این اتفاقات دیگر تکرار نشود.
البته درباره بناهای ثبت‌شده، سخت‌گیری بیشتری وجود دارد و درصورت تخریب، با مالک برخورد قانونی می‌شود و بنا باید دوباره عین‌به‌عین ساخته شود؛ بیان این مسئله، خاطره بناهای ثبتی بسیاری را که پرونده آن‌ها وجود دارد، ولی از خود بنا خبری نیست، در ذهنمان روشن می‌کند.
سرپرست معاون میراث در این‌باره هم می‌گوید: بله، چنین نمونه‌هایی وجود دارد، ولی اکنون قوانین حمایتی بهتر شده است. شاید حدود ده تا پانزده سال پیش، این اتفاق زیاد می‌افتاد که بسیاری از آن‌ها نتوانستند بنای جایگزین بسازند؛ چون حتی زمین خالی آن ثبت است و نمی‌توان بدون هماهنگی با میراث، آن را ساخت.
می‌خواهیم مطمئن شویم که پس از این، خبر تخریب هیچ بنای ثبتی یا واجد ارزشی را نخواهیم شنید. از او می‌پرسیم: پس از نگاه شما امکان ندارد یک بنا ثبت باشد و تخریب شود؟ و پاسخ می‌شنویم: خیر، حتی اگر تخریب شود، امکان ندارد مجازاتی برای این کار درنظر نگیرند و امکان ندارد که مالک بتواند ساختمان دیگری به غیر از آن معماری و آن ارتفاع به‌جای آن بسازد.
حالا ماجرا چیست؟ همه‌چیز از یک نامه شروع شد. این نامه را سیدجواد موسوی، مدیرکل میراث‌فرهنگی خراسان‌رضوی، به یزدان‌مهر، مدیر منطقه ۸ شهرداری، نوشته است: «طی بررسی‌های انجام‌شده، پلاک موردنظر خارج از حرایم میراث‌فرهنگی و در محدوده بافت ارزشمند تاریخی ابلاغی شهر مشهد واقع است». وی در ادامه، طرح پیشنهاد‌شده ازسوی مشاوران این حسینیه را بدون مغایرت با ضوابط و مقررات حفاظتی میراث‌فرهنگی می‌داند.
ازسوی دیگر، تخریب حسینیه نیز شروع می‌شود و همین دو مسئله، ماجرا را به فضای مجازی می‌کشاند و پای دیگر مکاتبات شهرداری و میراث‌فرهنگی را هم به ماجرا باز می‌کند. برپایه نامه‌ای که در سال ۱۴۰۰ میراث به شهرداری منطقه ۸ می‌نویسد، این ساختمان دارای ارزش ثبت، دانسته شده و پیشنهاد ایجاد بناهای میان‌افزا برای بهره‌مندی بیشتر مالکان از آن، داده شده است.
سپس خبر می‌رسد قرار بر تخریب نیست و این ساختمان باید واچینی و دوباره‌چینی شود. با این طرح، بنا به‌ظاهر حفظ شده، سازه جدید دور ساختمان کنونی ایجاد می‌شود. دکتر ایوانی، مشاور طرح حسینیه، معتقد است ساختمان دستخوش تغییر شده است و معنای تاریخی ندارد و به همین دلیل برای حفاظت از این یادگار میراثی، باید از این طرح‌های میان‌افزا استفاده کرد. زهره‌وندی نیز در آن مقطع می‌گوید: «طرح مدنظر ما را شرکت مشاور ارائه داده است که براساس آن، نمای اصلی و طبقه اول ساختمان فعلی، حفظ و روی آن، طبقه دیگری برای حسینیه، ساخته خواهد شد».
البته ماجرا به این حواشی ختم نمی‌شود و زهره‌وندی در گفت‌وگوی دیگری اعلام می‌کند: «دوباره با شهرداری منطقه ۸، هیئت‌امنا و مشاور طرح، مکاتبه کرده‌ایم تا شورای فنی میراث، بار دیگر آن را بررسی کند».
جلسه شورای فنی میراث، برگزار و تصمیم جدیدی برای حسینیه کرمانی‌های خیابان چمران گرفته می‌شود. گفت‌وگوی ما با احسان زهره‌وندی پس از این جلسه رقم می‌خورد تا از برنامه‌های تازه میراث‌فرهنگی در این‌باره باخبر شویم. او خیلی زود و پیش از هر توضیحی به‌سراغ اصل ماجرا می‌رود و می‌گوید: حسینیه سلسبیل واجد ارزش است و در چند روز اخیر، مکاتباتی را با مسئولان شهرداری انجام دادیم و از آن‌ها خواستیم از هرگونه اقدام اجرایی در محوطه حسینیه جلوگیری کنند.
در نامه‌هایی که داده بودیم، با طرح میان‌افزا موافقت کرده بودیم و طرح ارائه‌شده مشاور، ارتباطی با آن و ایجاد فضای مکمل نداشت. به مشاور طرح هم اطلاع دادیم طرحشان، موجب حفاظت از بنا نمی‌شود. او سپس نتیجه این مکاتبات و مذاکرات را بیان می‌کند و چنین از اتفاق تازه پرده برمی‌دارد: قرار شد مشاور سه طرح را به میراث‌فرهنگی ارائه کند، به‌طوری که این طرح‌ها هم موجب حفظ بنا بشوند و هم بتوانند نیاز هیئت‌امنا را پاسخ بدهند.
آن‌ها می‌توانند در زمین اطراف آن، فضای مناسب خودشان را بسازند، به‌طوری‌که آسیب فیزیکی و منظری به بنای اصلی نرساند. طبق شنیده‌ها، در طرح قبلی قرار بر حفظ پوسته بنا و ایجاد سازه جدید بود. زهره‌وندی در این‌باره می‌گوید: ما آن طرح را رد کرده‌ایم و اکنون باید همه بنا حفظ شود و در مجاورتش با فاصله و ارتفاع مناسب، فضا‌های موردنیاز هیئت‌امنا ساخته شود و این فضا‌ها یکی از اجزای حسینیه شود.
واجد ارزش بودن بنا، یکی از موضوعات بحث‌برانگیزی است که می‌تواند برداشت‌های متفاوتی را رقم بزند و سرنوشت آن بنا را عوض کند. زهره‌وندی، موضوع را از نگاه اداره خودشان، چنین توضیح می‌دهد: ما سه نوع بنای واجد ارزش داریم؛ واجد ارزش مطالعاتی، واجد ارزش حفاظت و واجد ارزش ثبت.
اگر بنایی واجد ارزش مطالعاتی شناخته شود، یعنی به لحاظ تاریخی، معماری و زیبایی‌شناختی اهمیت ندارد. این بنا‌ها مستندسازی می‌شوند و مانعی برای حذفشان نیست، اما بناهای واجد ارزش حفاظت و واجد ارزش ثبت، شامل قوانین بناهای ثبتی می‌شوند. بنا‌هایی که ارزش معماری و زیباشناختی داشته باشند یا از نظر تاریخی ارزشمند باشند یا یک مکان‌رویداد باشند و واقعه خاصی در آن‌ها رخ داده باشد، در این دسته جای خواهند گرفت و به‌مرور ثبت خواهند شد.
او پس از این توضیح به‌سراغ حسینیه مورد بحث می‌رود و ضمن اشاره به اینکه نامه توقف تخریب آن به شهرداری فرستاده شده است، ادامه می‌دهد: این بنا واجد ارزش ثبت است؛ البته برای ثبت، نیاز به رضایت مالک داریم. در این صورت، آن را ثبت خواهیم کرد و اگر اجازه ندهند، واجد ارزش ثبتی خواهد ماند و در نقشه‌های شهری، تثبیت خواهد شد تا به هیچ‌وجه کسی نتواند آن را تخریب کند.
بند رضایت مالک، مسئله‌ای است که هر علاقه‌مند به میراثی را به‌دلیل منافات داشتن با منافع مالک و مخالفت او با ثبت بنا، می‌تواند نگران کند. همین موضوع باعث می‌شود در این‌باره پرسش‌های بیشتری مطرح کنیم. در گذشته، میراث به چنین اجازه‌ای نیاز نداشت و پس از تصمیم برای ثبت یک بنا، آن را در آگهی روزنامه یا به شیوه‌ای دیگر به اطلاع مالک می‌رساند. اما اکنون به‌خاطر آنچه زهره‌وندی حفظ حقوق مالک بیان می‌کند، رضایت مالک هم جزو شرایط ثبت‌شده است.
زهره‌وندی در پاسخ به سؤل «آیا اگر بنای واجد ارزش ثبت نشود، می‌تواند تخریب شود»، می‌گوید: اگر بنایی ارزش حفاظتی یا ثبتی داشته باشد، در طرح‌های شهری تثبیت می‌شود و مالک اجازه تخریب پیدا نخواهد کرد. همچنین محدودیت‌هایی درباره بنا اعمال می‌شود که تخریب آن هیچ سودی برای مالک نخواهد داشت. اگر یک بنای تاریخی دارای ارزش را تخریب کنند، هیچ‌وقت اجازه نخواهیم داد یک ساختمان چندطبقه جایش را بگیرد. در این‌صورت، ساختمان تازه باید با همان سطح اشغال، همان توده‌گذاری و همان ارتفاع، قبلی ساخته شود.