محمد عنبرسوز | شهرآرانیوز؛ بازیگری یک مقوله پیچیده است که فقط بخشی از آن به توانایی‌های فردی، تلاش و مهارت هنرپیشه بستگی دارد. برای ستاره شدن و ستاره ماندن، اما اوضاع اجتماعی و کاریزمای ذاتی هم بسیار تعیین کننده است، چنان که براساس سوابق موجود در تاریخچه سینمای ایران، گاهی بازیگرانی با دانش آکادمیک در سطح بالا، تسلط فنی و توانایی‌های هنری قابل توجه، به دلایل مختلف از چرخه بازیگری در سینما و تلویزیون ایران خارج شده اند.
روی دیگر این سکه، همان چیزی است که مخاطبان تولیدات نمایشی و عموم مردم را به وجد می‌آورد؛ تلفیق توانایی و کاریزما. رضا عطاران، متولد ۲۰ اردیبهشت ۱۳۴۷ در مشهد، از نمونه‌های مهم منطبق شدن همه شروط لازم برای موفقیت در سینما و تلویزیون ایران است؛ مردی که توانسته است با بهره گیری از فرمول جادویی «سادگی در عین دقت»، نزدیک به سه دهه در اوج بماند و هوادارانش را ذوق زده کند.
تعداد فیلم‌های متوسط و ناموفق در کارنامه رضا عطاران کم نیستند، اما چیزی که او را محبوب می‌کند و در اوج نگه می‌دارد، جهان بینی متفاوتش در رویارویی با موضوعات پیچیده و خود مقوله سینماست. عطاران به روشنی برخلاف جریان آب شنا می‌کند و درحالی که عموم سینماگران ایرانی سعی می‌کنند خودشان را عمیق‌تر و کارکشته‌تر از چیزی که هستند نشان دهند، کارگردان «خانه به دوش» و «متهم گریخت»، به عمد در پوسته سادگی و سطحی بودن جا خوش کرده است و تلاش می‌کند تا جو سنگین پیرامونش را با تظاهر به بلاهت و ساده اندیشی بشکند.
این رویکرد در زندگی هنری رضا عطاران جاری است و چنان در وجودش نهادینه شده است که حتی در خارج از متن هم به چشم می‌آید. در واقع عطاران درحالی که متبحر و دانا و حرفه‌ای است، تلاش می‌کند خودش را ناشی و بی موضع نسبت به همه چیز نشان دهد؛ حال آنکه او خوب می‌داند با چه لحنی وارد قاب شود تا بتواند دل مردم را به دست بیاورد.
اساسا در جامعه مدرن ایرانی که تلاش برای تظاهر به متفکربودن و جدی به نظررسیدن غلبه دارد، طبیعتا مردی که همه چیز این دنیا را به هیچ می‌گیرد و خودش را وقف خنداندن مردم به هر قیمتی معرفی می‌کند، برای مخاطب کاملا اصیل و همدلی برانگیز جلوه می‌کند. رضا عطاران سینماگری است که حتی در مصاحبه هایش هم از بیان جملات سخت و اظهارات پرطمطراق پرهیز و تلاش کرده است آدمی معمولی به نظر برسد.
از منظر تاریخی نیز رضا عطاران درست در زمان مناسب فهمید که باید لحن کمدی در ایران را تغییر دهد. او که در دو مجموعه «پرواز ۵۷» و «ساعت خوش» با مهران مدیری کار کرده بود، خیلی زود فهمید که باید به جای تلاش برای نزدیک شدن به کمدی با رگه‌های فانتزی، راهی متفاوت را در پیش بگیرد و شکلی از کمدی واقع گرایانه با رگه‌های کمدی سیاه را در ایران به نام خودش سند بزند.
این اتفاق که با عطاران کارگردان در تلویزیون شروع شد، با عطاران بازیگر در سینما ادامه یافت و باعث خلق نقش‌هایی ماندگار شد. به مناسبت سالروز تولد این هنرپیشه محبوب مشهدی، ۱۰ نقش آفرینی برجسته و متفاوت او را مرور می‌کنیم.
رضا عطاران از آن دست کارگردان‌هایی است که بیشتر ترجیح می‌دهد در آثار خودش نقش مکمل یا حتی فرعی را ایفا کند تا تمرکزش از کارگردانی منحرف نشود. او در یکی از مهم‌ترین سریال‌های تاریخ تلویزیون که هنوز هم پخش آن در شبکه آی فیلم با استقبال مخاطبان همراه می‌شود و می‌تواند بیشتر از اغلب سریال‌های روز بیننده جذب کند، اجرایی به اندازه و کنترل شده را در کنار حمید لولایی به نمایش می‌گذارد. یکی از سکانس‌های این دو بازیگر در «خانه به دوش»، هنوز هم سوژه یک شوخی کلامی عمومی بین مردم است.
زمانی که مسعود اطیابی هنوز برای مخاطبان سینما کارگردانی کمترشناخته شده به حساب می‌آمد، «خروس جنگی» یکی از اولین فیلم‌های کمدی بود که باعث محبوبیت سینمایی عطاران و سبب شد که عطاران به عنوان هنرپیشه‌ای کارآمد در عرصه سینمای کمدی تثبیت شود. این فیلم داستان جدال مداوم یک زن و شوهر بود که در جریان مجادله با یکدیگر، مدام دردسر‌های بیشتری ایجاد می‌کردند و لحظات گرمی را برای مخاطب به ارمغان می‌آوردند. حضور مریلا زارعی در نقش اصلی زن این فیلم نیز کمک شایانی به دیده شدن بازی رضا عطاران کرد.
مثلث کاربلد و باتجربه رضا عطاران، رامبد جوان و پیمان قاسم خانی، در واپسین روز‌های دهه ۸۰ روی پرده سینما‌های سراسر کشور غوغایی به راه انداخت و یکی از فیلم‌های کمدی موفق دو دهه گذشته را در معرض دید عموم قرار داد. «ورود آقایان ممنون» که فیلم نامه‌ای خوش ریتم، کارگردانی مسلط، گروه بازیگرانی کارکشته و موضوعی تازه دارد، بیش از هر چیزی به واسطه حضور درخشان و دل نشین رضا عطاران در نقش یک معلم شیمی به مذاق مخاطبان خوش آمد. سکانس جوک تعریف کردن او در جمع، یکی از سکانس‌های بامزه دوران کاری عطاران است.
یکی از کمدی‌های متفاوت سینمای ایران که با فضایی سیاه و روایتی پیچیده از یک شب گردی خیابانی، در اوایل دهه ۹۰ به نمایش درآمد و مورد توجه مردم هم قرار گرفت، «اسب حیوان نجیبی است» نام داشت. رضا عطاران در این فیلم حضوری متفاوت و غافل گیرکننده داشت و در نقش یک پلیس رشوه بگیر، توانست اجرایی تازه و خلاقانه را در کارنامه خود به ثبت برساند. درخشش او در این فیلم، با آن حالت چشم‌ها و در لباس پلیس، در حضور ستاره‌هایی مانند پارسا پیروزفر، بابک حمیدیان و حبیب رضایی رقم خورد.
اولین ساخته مهم بهروز شعیبی یکی از نخستین آثاری بود که مسئله حقوقی قصاص را از منظر اخلاقی موردتوجه قرار می‌داد. «دهلیز» از منظر کارگردانی یکی از آثار خوب دوره خودش بود و احتمالا بهترین فیلم شعیبی تا امروز است. رضا عطاران ستاره این فیلم خوش ساخت بود که توانست یک بازی کاملا جدی را به نمایش بگذارد؛ چیزی که تا آن زمان به ندرت از وی شاهد بودیم. انعکاس حالت شرمساری در چهره این بازیگر در سکانس پایانی و تعاملش با بازیگر خردسال فیلم در چند سکانس مهم، از نقاط قوت «دهلیز» هستند.
اولین جایزه بازیگری رضا عطاران در جشنواره فیلم فجر که بسیار جنجالی و پرحاشیه هم بود، برای بازی در فیلم کمال تبریزی به دست آمد؛ اثری در مذمت تعصب بیجا که عطاران در آن نقش یک پیرمرد متعصب را بازی می‌کرد.
بازی عطاران در این فیلم به جز کسب سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اصلی مرد، از این منظر اهمیت دارد که او در «طبقه حساس» برای اولین بار شکل باورپذیری از یک مرد پابه سن گذاشته را جلو دوربین برد و توانست شمایل کاریزماتیک و محبوب خاص خودش را با افزایش سن، به روزرسانی کند.
شروع کننده کمدی‌های دهه شصتی سینمای ایران که برمبنای اوضاع اجتماعی خاص و سبک زندگی مردم ایران در آن ایام، از مردم خنده می‌گرفت، فیلم محبوب سامان مقدم بود که رضا عطاران نقش اصلی آن را ایفا می‌کرد. حضور گرم و بامزه عطاران در این فیلم حسابی به مذاق مخاطبان سینمای ایران خوش آمد و باعث فروش قابل توجه آن هم شد. با این همه، اوج کار عطاران به قسمت دوم این فیلم با عنوان فرعی «سلکشن رؤیا» و سکانس جدایی مربوط است؛ چیزی که در طول این سه دهه به ندرت از عطاران دیده ایم.
کمدی پرفروش ابوالحسن داوودی در اواخر دهه ۹۰، درست مثل بسیاری دیگر از کمدی‌های مهم این دهه، با محوریت رضا عطاران ساخته شده بود؛ هرچند که از حضور گرم جواد عزتی در نقش مکمل این فیلم هم نمی‌توان غافل شد. «هزارپا» آن قدر موردتوجه قرار گرفت که رسما کمدی‌های دهه شصتی را تثبیت کرد و عطاران هم نشان داد که حضورش می‌تواند مخاطب را با رضایت به خانه بفرستد. مهم‌ترین و به یادماندنی‌ترین لحظه عطاران در این فیلم، همان سکانس معروفی است که دیالوگ محبوب و پرکاربرد «تموم شد؟ خیلی تأثیرگذار بود» را دارد.
بازگشت مهم‌ترین ستاره کمدی سینمای ایران به شبکه نمایش خانگی، اتفاقی باشکوه برای این رسانه پرستاره به حساب می‌آمد. رضا عطاران یازده سال بعد از اولین حضورش در فصل سوم سریال خانگی «قلب یخی»، این بار با «دفتر یادداشت»، اثر
کیارش اسدی زاده، به شبکه خانگی آمد و بسیار موردتوجه مردم قرار گرفت. جدا از جذابیت‌های بصری این سریال و انتخاب ویژگی‌های خاص نقش ایرج که او را بامزه جلوه می‌داد، تماشای رضا عطاران در قامت یک پیرمرد فراموش کار برای مخاطبان شبکه نمایش خانگی جذاب بود و بازی او را به برگ برنده مهم این سریال تبدیل کرد.
دومین سیمرغ بلورین بازیگری رضا عطاران، به واسطه ایفای نقش متفاوتش در فیلم «روشن» اثر روح ا... حجازی به دست آمد. عطاران در این فیلم سیاه‌ترین و تلخ‌ترین بازی عمرش را جلو دوربین برد و در سکانس‌هایی که مقابل آینه قرار می‌گرفت
(به ویژه سکانس پایانی)، مخاطب را متأثر می‌کرد. روشن نام مردی مهربان، منفعل و کمی ساده لوح است که به سینما علاقه دارد، اما درگیر چنان تراژدی هولناکی می‌شود که بیننده کاملا تحت تأثیر بازی اش قرار می‌گیرد. رضا عطاران با بازی در این نقش نشان داد که می‌تواند در فیلم‌های جدی هم حضوری درخشان و مؤثر داشته باشد.