مترجم: عادل نجفی| «شایعات پرواز می‌کنند و حقایق لنگ‌لنگان خود را به‌دنبال آن می‌رساند.» این جمله از جاناتان سوئیفت، ادیب و سیاست‌مدار قرن هفدهم میلادی بریتانیا، در زمان خود شاید آن‌قدرها درک نشده باشد که این روزها با رشد اینترنت و سرعت انتقال اخبار بتوان آن را لمس کرد. پژوهش‌ها درباره شبکه‌های اجتماعی و به‌ویژه توئیتر نشان می‌دهد آنچه 3قرن پیش سوئیفت گفته بود تنها یک فرضیه نیست. بررسی بالغ‌بر 126هزار توئیت 3میلیون کاربر انگلیسی‌زبان در فاصله سال‌های2007 تا 2017 نشان می‌دهد حقایق به خودی خود نمی‌توانند با شایعات و خبرهای جعلی مبارزه کنند. براساس یافته‌های این پژوهش با هر متر و شاخصی که ارزیابی کنیم، شایعات به گوش افراد بیشتری می‌رسند، به لایه‌های عمیق‌تری از شبکه‌های اجتماعی نفوذ می‌کنند و با سرعت بیشتری منتشر می‌شوند.
چرا شایعات موفق‌ترند؟
دانشگاه MIT در جمع‌بندی پژوهش ده‌ساله خود درباره چرایی موفقیت شایعات در رسانه‌ها و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی به دو فرضیه رسیده است. فرضیه اول به ماهیت خبرهای جعلی اشاره دارد که از خبرهای واقعی و حقیقی بدیع‌تر و جذاب‌تر هستند. به عبارت دیگر بررسی توئیت‌ها و فعالیت‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که محتوای شایعات و خبرهای جعلی به قدری متفاوت و جذاب تنظیم می‌شوند که تفاوت‌های آن‌ها با فضای کلی حاکم بر شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های مجازی محسوس هستند. نکته دوم خبرهای جعلی در نوع ادبیات و دایره واژگانی مور‌داستفاده در آن‌ها نهفته است. نتایج پژوهش‌های دانشگاهی نشان می‌دهند در توئیت‌های جعلی تمایل به استفاده از ادبیات تعجب‌برانگیز و انزجاری بسیار بیشتر از توئیت‌های حاوی اخبار حقیقی و صحیح است.
جنگ جهانی خبری
اگر دو جنگ جهانی را که بشریت از سر گذرانده است، بخواهیم در فضای امروزی مقایسه کنیم، شاید دیگر گلوله و موشکی شلیک نشوند، اما کلمات و جملات جایگزین قطعی آن‌ها هستند. انتشار خبرهای جعلی و شایعات این روزها آن‌قدر فراگیر شده‌اند که نه‌تنها تشخیص درست و نادرست سخت شده است که در برخی موارد از آن به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف استفاده می‌شود. پروپاگاندا و جوسازی رسانه‌ای اگر در گذشته صرفا با هدف‌گیری سیاسی انجام می‌گرفت، امروزه اخبار جعلی و شایعات هدف‌های متعددی را دنبال می‌کنند. از شبکه‌های اجتماعی که بگذریم، رسانه‌ها و پایگاه‌های خبری برای حفاظت از اصل اطلاع‌رسانی دقیق، موثق و بهنگام در تلاش برای مبارزه با خبرهای جعلی و شایعات هستند. اما چطور و چگونه؟
اقتصاد شایعات!
اولین و مهم‌ترین نکته‌ای که کار را برای رسانه‌ها در مبارزه با شایعات و خبرهای جعلی دشوار می‌سازد، درآمدها و منافع سرشاری است که رسانه‌ها می‌توانند با کار روی شایعات کسب کنند. اقتصاد رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به‌طور‌کلی به‌نحوی است که تازگی، سرعت و غیرعادی بودن به رشد آن کمک می‌کند؛ چر‌اکه برآیند این عوامل موجب به‌اشتراک‌گذاری محتوا و بیشتر دیده‌شدن رسانه می‌شود. بنابراین رسانه‌های اصلی خبری و وفادار به مخاطب تلاش می‌کنند با کنترل محتوای خود در تله خبرهای جعلی گرفتار نشوند. در ادامه با برخی نکات که رسانه‌های خبری حرفه‌ای برای مبارزه با این شیوه خبررسانی به کار می‌گیرند، بیشتر آشنا می‌شویم.
طعمه
رسانه‌ها برای جلب توجه مخاطبان از شیوه‌های مختلفی استفاده می‌کنند. استفاده از عناوین یا تصاویر جذاب اما نامرتبط با محتوای اصلی، یکی از این راهکارهاست. برخی رسانه‌ها با استفاده از طعمه‌های محتوایی سعی بر افزایش کلیک‌ها در پایگاه خبری خود دارند که در ادامه افزایش درآمد آن‌ها را به‌دنبال دارد یا به صفحاتی که مدنظر مدیران پایگاه خبری است، هدایت می‌شوند. برای نمونه تیتر «اگر می‌خواهید راز بازیگران برای حفظ شادابی پوست خود را بدانید کلیک کنید!» صرفا ممکن است منتهی به یک فروشگاه یا پایگاه خبری شود.
پروپاگاندا
خبرها و گزارش‌هایی که به‌دنبال گمراهی مخاطب یا تبلیغ یک دیدگاه خاص سیاسی و بدون توجه به اصل خبر هستند، نوع دیگری از خبرهای جعلی به شمار می‌روند. رسانه‌های حرفه‌ای سعی می‌کنند ضمن حفظ مواضع و رویکردهای خود از جانب‌داری و غرض‌ورزی در تنظیم اخبار خود اجتناب کنند. برای مثال «رئیس‌جمهور وعده داد در‌صورت استمرار دولت در دوره بعدی، همه مردم خانه‌دار می‌شوند.» در‌حالی‌که رئیس‌جمهور در برنامه‌های انتخاباتی خود ممکن است صرفا به گروه خاصی از اقشار جامعه اشاره کرده باشد.
طنزنامه
خبرها الزاما همیشه موضوعاتی جدی و خشک نیستند، اما برخی روزنامه‌نگاران و پایگاه‌های خبری با ترکیب طنز و واقعیت در خبرها و گزارش‌های خود موجب گمراهی شهروندان و مخاطبان می‌شوند. برای مثال در هفته‌های اخیر، خبری در فضای شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که خوردن بستنی توسط بانوان در فضای عمومی جرم اعلام شده است!