به گزارش شهرآرانیوز، هرچقدر سینمای داستانی در زمینه تولید آثار محرمی و عاشورایی کوتاهی کرده یا بنا به دلایل مختلف توان ساخت فیلم‌های مناسب را نداشته، و باوجود برخی تلاش‌ها نتوانسته حق مطلب را درباره فرهنگ حسینی ادا کند، سینمای مستند تقریبا همیشه پای کار بوده است. به گونه‌ای که مستندسازان مختلفی در طول این سال‌ها با ثبت و ضبط مراسم‌های عزاداری و سوگواری‌های محرمی در یک تنوع اقلیمی بزرگ به وسعت ایران، نقش مهمی در بازنمایی حقیقت عاشورا و همراهی سینمایی با قیام امام‌حسین (ع) و یارانش داشته‌اند. در این مطلب مروری داشته‌ایم به برخی از مستند‌های مهمی که عزاداری ایام محرم و عاشورا و تاسوعای حسینی را موضوع خود قرار داده‌اند.
چهل و پنج سال بعد از ساخته شدن مستند «اربعین» درباره عزاداری مردم بوشهر، هنوز اولین نامی که در رابطه با مستند‌های مربوط به ایام محرم و مستند‌های مذهبی به ذهن می‌رسد، فیلمی است که ناصر تقوایی در ۲۹ سالگی در جنوب ساخته است.
«اربعین» نام اولین مستندی است که ناصر تقوایی در سال ۱۳۴۹ ساخته است؛ مستندی ۱۹ دقیقه‌ای که روایتی از آیین عزاداری در مسجد دهدشتی شهر بوشهر هم زمان با روز اربعین ارایه می‌دهد. از نکات جالب این مستند روایت کاملاً تصویری و فاقد گفتارمتن آن است.
نام ناصر تقوایی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فیلمسازان ایرانی در تاریخ سینمای ایران ماندگار است، فردی که به واسطه فیلم‌های همچون «ناخدا خورشید» و «کاغذ بی‌خط» در اذهان اهالی سینما خواهد ماند.
فعالیت‌های ناصر تقوایی در قالب مستند و برای نشان دادن عزاداری در ایران بعد از انقلاب هم ادامه پیدا کرد، «تمرین آخر» نام مستندی است که تقوایی سال ۱۳۸۳ آن را برای ثبت جهانی تعزیه در یونسکو ساخت.
این مستند در دو نسخه، یکی کوتاه برای یونسکو و دیگری بلند برای مرکز هنرهای نمایشی وزارت ارشاد کارگردانی شده است.
«نجوای عاشورایی» عنوان مستندی است که مجید مجیدی، کارگردان نام‌آشنای کشور، آن را در زمینه آیین‌های عاشورایی و در سال ۱۳۷۸ کارگردانی کرده است. این اثر مستندی کوتاه درباره عزاداری و سینه‌زنی در حسینیه کربلایی‌ها در تهران است که با استفاده از ۱۱ دوربین به ثبت و ضبط نما‌هایی متفاوت و تاثیرگذار از این آیین پرداخته است.
مجیدی نامی آشنا میان کارگردانان برتر سینمای ایران است؛ کارگردانی اثر سینمایی معروف «بچه‌های آسمان» توانسته است تا نگاه شاعرانه او را به تصویر بکشد. او که فعالیت سینمایی خود را با ساخت مستند شروع کرده است و آثار قابل توجی را هم در کارنامه مستندسازی خود دارد، با مستند «رضای رضوان» نیز در خاطره‌ها مانده است؛ مستندی که با روایتی از کفشداری حرم امام رضا (ع) بار‌ها از شبکه‌های مختلف سیما پخش شده است.
در تباکی بهمن کیارستمی فرزند عباس کیارستمی گروهی از مداحان را در جریان یک سفر زیارتی و اجرای مداحی دنبال می‌کند. فیلم در سومین دوره جشنواره مستند کیش در اسفند سال ۸۰ جایزه منتقدان و نویسندگان را دریافت کرد.
اما تباکی یعنی چه؟ تباکی که نامی نامعمول برای یک فیلم به نظر می‌رسد در لغت به معنای نشان دادن حالت گریه است، حالتی است که شما روضه را می‌شنوید، حالتان دگرگون شده و ناراحتید، اما اشکی از چشمانتان جاری نمی‌شود، شما برای گرم شدن مجلس سید‌الشهدا (ع) حالت گریه می‌گیرید.
در تباکی با ریتمی تند و لحنی بازیگوش سفر زیارتی مداحان، گفتن‌های مداومشان از شان گریه گرفتن از مردم و در نهایت گریه کردن‌های خودشان در مراسمی در پایان فیلم را می‌بینیم.
مستندسازی رضا میرکریمی بیش از فعالیتش در سینمای داستانی نشان از دغدغه عاشورایی او دارد، وی در سال ۱۳۹۰ مشاور ساخت مستند «حسینیه اعظم» به کارگردانی مجید عاشقی بود، مستندی که راوی آیین عزاداری در حسینیه اعظم زنجان بود.
مهم‌ترین فعالیت میرکریمی در حوزه مستندسازی عاشورایی تلاش او برای تکمیل پروژه ناتمام مرحوم رسول ملاقلی‌پور است، مستندی با عنوان «شش گوشه عرش» که با تمرکز بر مراحل آماده‌سازی و نصب ضریح تازه مرقد امام حسین (ع) کلید خورده بود، اما با مرگ ناگهانی ملاقلی‌پور ناتمام ماند و دو سال بعد رضا میرکریمی تکمیل آن را برعهده گرفت.
کاروان به مراسمی آیینی در سده اصفهان می‌پردازد. همه ساله در شهر سده اصفهان، کاروانی به راه می‌افتد که در آن تمام شخصیت‌های حماسه کربلا بازسازی می‌شوند. در فیلم شخصیت‌های مختلف واقعه کربلا از قبیل شمر، حر، عمر سعد، زعفر جنی، جون و ... در پوشش‌های ویژه خود ابتدا معرفی شده سپس عمل تاریخی خود را اجرا می‌کنند. مثلا حرمله با تیر و کمانش به میدان می‌آید و یا کشیش مریوس که سربریده امام حسین (ع) را از شمر می‌خرد تا آن را با احترام در مقابل کلیسایش دفن کند.
البته باید گفت که برخی از روایت‌های «کاروان» به لحاظ ریشه‌های تاریخی اشکال داشته و این مستند در برخی از صحنه‌ها روایتی ناصحیح را ارائه می‌دهد.
این مستند اثری است که در سال ۱۳۹۰ توسط مرجان اشرفی‌زاده ساخته شده، و درباره کاروانی در شهر دزفول است که هر ساله توسط یک خانواده و با هزینه شخصی در روز‌های محرم مسیری را طی می‌کنند.
مرجان اشرفی‌زاده درباره این مستند می‌گوید: «عده‌ای از این افراد شتر کرایه می‌کنند، عده ای به صورت داوطلبانه از تهران برای گریم افراد کاروان به آنها ملحق می شوند و …. در حقیقت موضوع اصلی به تصویر کشیدن تلاش آدم‌هایی است که معتقدانه برای انجام مراسم عاشورا تلاش می‌کنند.»
این فیلم که در سال ۱۳۸۸ توسط محسن خان‌جهانی ساخته شده، تاریخچه‌ای از تکایای تهران و این‌که تکیه‌ها چگونه وارد ایران شده و چگونه ساخته شده‌اند را نشان می‌دهد. «تکیه کن» با طول زمانی خیلی کوتاه دوازده دقیقه‌ای، تکیه‌های دولت و تجریش و بعد تکایایی، چون کن، میان‌ده، دار قاضی و سرآسیاب که از آن دوران باقی مانده‌اند را به نمایش می‌گذارد.
«پولکه»، یک آیین مذهبی» در قطع مینی‌دی‌وی، در ۲۱ دقیقه و در سال ۱۳۸۱ تولید شده است. مراسم پولکه گردانی از آیین‌هایی‌ست که در آذربایجان شرقی اجرا می‌شود. البته نه در همه‌جای آذربایجان، بلکه به طور دقیق در روستای شیشوان از توابع عجب شیر. در شب تاسوعا کودکان روستا مراسمی به نام کیچیک پولکه (مشعل کوچک) و بزرگ‌تر‌ها در شب عاشورا مراسم اصلی را با نام بویوک پولکه (مشعل بزرگ) برگزار می‌کنند. البته این مراسم در بناب با نام پولکه بایرامی در شب عید اجرا می‌شود.
فیلم داستان عکاسی است که برای تحقیق از مراسم مذهبی «پولکه» وارد روستایی در منطقه آذربایجان می‌شود و همزمان دوربین از شروع تا پایان مراسم را به تصویر می‌کشد. در این مراسم یک مشعل اصلی بزرگ در وسط میدان اصلی و در جلوی مسجد اعظم روستا افروخته می‌شود تا مردم به گرد آن جمع شوند. عزاداران مانند وقتی که به زیر علم می‌روند یکی یکی به زیر این مشعل می‌روند و دو نفر دیگر نیز به دنبالش راه می‌افتند. یکی سطل آب را با خود می‌برد و دیگری آب را از سطل بر می‌دارد و بر آتش گردان می‌ریزد تا او را خنک کند.
فرهاد ورهرام که بیش از هر چیز برای مستند‌های مردم‌شناسانه‌اش شناخته شده است، در اوایل دوران فیلم‌سازی خود در سال ۱۳۵۶، «نخل» را درباره مراسم نخل گردانی در روستای ابیانه ساخت. خود ورهرام این فیلم را از سیاه‌مشق‌های دوران اولیه فیلم‌سازی خود می‌داند. ورهرام که دو فیلم «تاراز» و «پیرشالیار» را در دهه شصت و هفتاد در ارتباط با موضوعات مردم‌شناسانه ساخته که اولی درباره عشایر کوچ‌روی بختیاری و دومی دراویش کردستان و مراسمی در اورامانات است، در این‌جا به سراغ آیین و سنن محرم رفته است.
مستند «ترکیب بند» به کارگردانی امیر آذین محصول ۱۳۹۵ خانه مستند است که تحلیل و بررسی شعر ترکیب بند معروف «باز این چه شورش است» را دستمایه ساخت مستند قرار داده است.
مستند «سقا» به کارگردانی محمد کوکبیان و تهیه‌کنندگی حمید عبداله زاده تولید شده در سال ۱۳۹۶، روایتی از هیات سقا‌های استان همدان است.
چند سالی می‌شود حسینیه‌ای در تهران ساخته و با آداب رسوم سقایی در ماه محرم به عزاداری می‌پردازد. این اثر سعی در معرفی این سبک کهن عزاداری دارد.
مستند «ماجرای تایلند» به کارگردانی مجتبی رضوانی و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر تولید شده در سال ۱۳۹۴، فعالیت‌های رسانه‌ای و مذهبی جمعی از مسلمانان تایلند در حمایت و پیروی از ولایت فقیه و رهبری امام خمینی و آیت الله خامنه‌ای را به تصویر کشیده است.
مستند «نخل شمرون» به کارگردانی علی نیکبخت و محصول سال ۱۳۹۵ خانه مستند، تکیه‌ها و حسینه‌های قدیمی شهر تهران، بیان گوشه‌ای از تاریخچه آن، صحبت با متولیان آن و آشنایی با فرهنگ عزاداری در این تکیه‌ها و مراسم نخل گردانی در شمیرانات را به تصویر کشیده است.
مستند «مسیر مومباسا» به کارگردانی مجید عزیزی و محصول سال ۱۳۹۲ خانه مستند است که روایتی است از کمک‌های انسان دوستانه ایران به کشور‌های فقیر و این بار عهده دار آبرسانی به جزیره‌ای مسلمان نشین در شرق کنیا است. مهندسان ایران با تکنولوژی و وسایل کاملا ایرانی اقدام به لوله کشی به طول ۱۴ کیلومتر می‌کنند تا آب آشامیدنی به جزیره فازا برسانند.
مستند «حاج مرزوق» به کارگردانی بابک مینایی و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر در سال ۱۳۹۴ ساخته شده و زندگینامه زنده یاد مرزوق پدر مداحی مدرن ایران را در قالب مستند به تصویر کشیده می‌کشد.
مستند «سید ظهیر» به کارگردانی محمدهادی نعمت اللهی و محصول سال ۱۳۹۴ خانه مستند، درباره یک روحانی پاکستانی مقیم آمریکا است که هر ماه برای اجرای ۵ روز برنامه زنده در حرم امام حسین (ع) خود را از کالیفرنیا به کربلا می‌رساند.
مستند «مداح» در ۵ قسمت به کارگردانی احمد کشاورز و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر در سال ۱۳۹۳ ساخته شده و در قالب گفتگو‌های کوتاه با مداحان جوان به چگونگی ورود آنها با این حرفه و تاثیرپذیری هرکدام از مداحان پیشکسوت و سبک انتخاب شده آنها می‌پردازد.
مستند «تکیه نفرآباد» به کارگردانی علی نیکبخت و تولید شده خانه مستند، روایتی است از تاریخچه ساخت اولین تکیه عزاداری شهر تهران که به بیان خاطرات بانیان و گزارش کار‌های هیات، به اهمیت و جایگاه عزاداری سنتی می‌پردازند.
مستند «مثل سرو» به کارگردانی علیرضا میررکنی و محصول سال ۱۳۹۶ خانه مستند، اثری پیرامون نحوه عزاداری مردم یزد و نخل‌هایی که در مجلس عزاداری مورد استفاده قرار می‌گیرد، است.